Ở đây cái gì cũng… chậm. Không biết điều đó là thật hay tại buổi chiều se sắt gió như hôm nay, trên nóc nhà của xứ Mường này tôi bỗng nhiên có cảm nhận ấy. Hoặc cũng có thể, lạc bước vào thung lũng mây trắng một lần, trầm mình giữa bao lớp lang huyền thoại về đệ nhất Mường từ những ngày còn bời lời bạc lạc mà lắng nghe rất rõ bước đi của thời gian. Và cũng biết đâu, được diện kiến và cúi mình trước những bậc cao nhân của cõi tu tiên, cảm giác về thời gian, không gian như ngắn, như gần lại. Mà cũng có thể là vì tất cả những lí dó trên…
‘ Thiên nhiên kỳ vĩ luôn tạo cho vùng cao Tây Bắc những điều kỳ thú
Chuyện cũ đất Mường
Người Mường tự xa xưa vẫn bảo: "Nhất bi, nhì Vang, tam Thàng, tứ Động". Đó là sự đánh giá về bốn Mường nổi tiếng nhất của xứ Mường Hòa Bình. Nổi tiếng cả về văn hóa, kinh tế, sự phì nhiêu cũng như sự hà khắc của các quan lang thổ ti đất đó. Tính về địa giới hành chính, Mường Chậm Lũng Vân chính là nóc nhà của đệ nhất Mường Bi. Nhớ buổi ban trưa, ngồi với chủ tịch UBND xã Lũng Vân Hà Đức Thọ, ông Thọ bảo cách đấy mấy năm, khi con đường vượt Dốc Mùn chưa làm, từ chợ Bờ Tân Lạc vào Mường Chậm, với điều kiện cái chân vẫn khỏe, cái đầu vẫn tỉnh táo để đi bộ thì mất hai ngày sẽ vào tới nơi.
Lũng Vẫn lúc ấy chỉ có mây trắng và núi đá ôm trùm giữa lút thút sương mù, cứ ngỡ đưa tay là chạm tới trời vậy. Tôi đã có một may mắn khi có dịp ôn lại lịch sử xứ Mường ngay giữa đất Mường. Không phải bằng văn bản sử sách mà bằng giọng kể của một người già, cả đời sinh ra và lớn lên trên đất này, thuộc áng mo "đẻ đất đẻ nước" như gan như ruột mình, đó là trưởng bản Hượp Đinh Văn Nưng.
Chuyện kể rằng tự thuở hồng hoang, khi trời đất còn bời lời bạc lạc đã xảy ra một cơn đại hồng thủy chưa từng có. Nó bất thần đổ ập xuống trong một đêm mưa gió bão bùng. Nước chảy thành suối, thành sông. Đất lở bồi thành đồng bằng. Đá lăn chất đầy thành gò, thành đống, thành đồi, thành núi. Từ dưới đất mọc lên một cây si (tiếng Mường gọi là cây Pi). Cây si lớn như thổi trở thành to lớn, cành lá che kín cả bầu trời. Cây si bị sâu đục ăn làm cho gãy cành rụng lá. Từ gốc cây si đẻ ra một đôi chim. Chim Ây là đực, Chim Ứa là cái. Đôi chim rủ nhau bay lên cành cây si làm tổ. Cành si gãy. Chim bay lên cây đa làm tổ. Cây đa đổ. Chim Ây và Ứa lại rủ nhau bay lên núi đá lấy cỏ làm thành tổ Hang Hao. Chim Ứa đẻ ra trăm ngàn quả trứng. Trứng chim nở ra thành muôn loài muôn vật. Còn lại một trăm cái trứng thì nở ra con người. Đó là người Mường và người Kinh.
Nhớ ơn cây si, người Mường đã đặt cho vùng đất này là Mường Pi. Về sau người ta gọi chệch ra thành Mường Bi. Đó cũng chính là vùng Mường Bi ngày nay - một mường lớn và trù phú nhất trong 4 mường Bi - Vang - Thàng - Động của xứ Mường Hoà Bình. Cũng theo ông Nưng, vùng đất ông đang ở ban đầu có tên Mường Chậm sạu đổi thành Lũng Vân. Cũng có thể tại nơi đây, địa thế như một thung lũng nằm lọt thỏm giữa bốn bề núi đá quanh năm chỉ có sương mù và mây trắng nên lâu ngày thành quen, dân bản gọi bằng cái tên ấy.
Chuyện ấy đúng sai như nào ông không dám chắc nhưng sự tích Mường Chậm thì ông nhớ, nhớ như nhớ về nguồn gốc của tổ tiên mình dẫu rằng, đó là một câu chuyện buồn và đầy nước nước mắt. Ông Nưng bảo trải qua nhiều năm nhiều tháng, nhiều sự thay đổi nên ở Lũng Vân bây giờ có nhiều dòng họ, thậm chí có cả người xứ khác đến sinh sống, lấy vợ làm nhà và nhiều dòng họ sống đan xen, nhưng gốc tích ở đây, phải là người mang họ Bùi. Bởi sự tích Mường Chậm gắn với một đôi vợ chồng mang họ Bùi.
Ông cũng bảo thêm: Là người mường Hoà Bình, ai cũng biết Mường Chậm là xứ mường trẻ nhất, nằm ở địa thế sâu, xa nhất. Nó là kết quả cuộc trốn chạy của một nhà dân thường. Thuở ấy, nhà lang xứ Mường Bống ở đất Lạc Sơn cho đắp một con đập dẫn nước về các thửa ruộng bậc thang lẩn khuất giữa các khe núi. Từ khi có con đập, lũ trẻ thường rủ nhau tắm và chui luồn trong cái cống dẫn nước bắc ngang qua chân núi. Một nhà dân thuộc họ Bùi vô tình đan cái ngõ hàu (như chiếc đó dưới xuôi) chặn một đầu bên kia miệng cống. Mải nô đùa, luồn lách 9 đứa trẻ bị giắt vào ngõ hàu và không may đều chết ngạt. Nhà lang phạt vạ, bắt nhà họ Bùi đan đủ 9 cái ngõ hàu, mỗi năm nộp lúa, ngô, vàng bạc… đầy 9 cái ngõ hàu để nộp vạ cho nhà Lang... Không chịu được sự hà khắc, sau một mùa lên rẫy, trong một đêm tối trời, nhà họ Bùi đã gùi chín gùi lúa mới bồng bế nhau bỏ mường, trốn khỏi nhà Lang. Họ đi miết cho tới khi lạc vào một vùng hoang vu cây cối rậm rạp. Nghe tiếng cuốc kêu, đoán vùng này có nước, họ mới dừng chân ở lại.... Mường Chậm được hình thành như thế.
‘ 80 tuổi nhưng trưởng bản Đinh Văn Nưng vẫn còn tráng kiệt
Cuộc sống bình yên trên vùng đất mới của dòng họ Bùi bắt đầu như vậy. Một năm sau, người vợ của nhà họ Bùi đi xúc cá, được một quả trứng. Bỏ đi đâu bà cũng bắt đúng quả trứng ấy. Lấy làm lạ, bà mang về cho gà ấp, quả trứng nở ra một con rắn. Con rắn hiền lành chẳng bao giờ làm hại ai cả.. Lớn lên, con rắn bò về cái lằn nước nơi trước kia người vợ nhà họ Bùi vớt được quả trứng. Trước khi lặn xuống nước, rắn bảo: “Con trả ơn nuôi dưỡng của bố mẹ bằng cách mở rộng đất cho bố mẹ cấy cày”. Một đêm mưa gió, sấm chớp đùng đùng, nước ngập cả mường, kéo đổ cây, cuốn cả nhà... Đúng lúc ấy, con rắn hiện lên bảo với ông lão họ Bùi: “con sẽ đi dập dòng nước dữ cứu mường nhưng lúc con đi, bố phải nhắm mắt đọc câu thần chú “con tôi làm được” và không được mở mắt nhìn. Nếu không con sẽ chết ngay!”.
Nói rồi, con rắn lao vào dòng nước dữ trong đêm giông gió. Người cha nghe theo, nhắm mắt đọc câu thần chú. Nhưng rồi cuối cùng vì sự tò mò, ông mở mắt ra và nhìn thấy một con giao long khổng lồ đang hút từng đụn nước vào bụng, vừa hút, vừa lấy thân mình khoét núi cho nước thoát đi... Sau này, người cha vì quá buồn phiền, ân hận cũng sầu muộn mà qua đời, trước khi mất có dặn lại với các con, đất xứ này cái tay chăm làm, cái chân siêng đi sẽ sống sung túc được, ngoài ra từ ngày trở đi, rắn và chim cuốc là hai loài vật không bao giờ được ăn.
Lơ đãng thả một khói thuốc lào, ông Nựng hồi tưởng lại những câu chuyện mà người cha thân sinh ra mình, cụ Đinh Văn Ăm đã kể đến mức ông nhớ từng chi tiết nhỏ. Cụ Ăm có 45 tuổi Đảng, huân chương kháng chiến hạng 3 mất cách đây hai năm thọ 97 tuổi. Nhưng ở Lũng Vân, đó chưa phải là người được xếp vào thượng thọ. Người được cả chính quyền và nhân dân tôn là bậc đại thụ phải kể đến cụ bà Đinh Thị Hệu. Tuy rằng khi chúng tôi có mặt ở đây, cụ Hệu cũng đã về cõi hạc khi đã đển lại 113 năm ở cõi nhân gian.