Ẩn số chi phí vô hình: Phép thử tự khai thuế 2026 với hộ kinh doanh

Chi phí vô hình lớn hơn chi phí thuế

Việc chuyển đổi phương thức tính thuế từ thuế khoán cố định sang tự khai, tự nộp theo doanh thu thực tế, bắt đầu từ ngày 1/1/2026, được xem là một cuộc phẫu thuật cần thiết để hiện đại hóa hệ thống quản lý thuế, đảm bảo sự minh bạch và công bằng cho hơn 5 triệu hộ kinh doanh (HKD). Tuy nhiên, các chuyên gia và chính HKD đang tập trung vào những rủi ro và hệ lụy tiềm ẩn của ca phẫu thuật này.

Theo chuyên gia kinh tế - thị trường Trần Mạnh Hùng, mục tiêu của chính sách là minh bạch và công bằng, nhưng ngành Thuế cần phải đo lường chính xác chi phí vô hình – chi phí tuân thủ mà HKD phải gánh chịu. Chi phí này, bao gồm thời gian học hỏi quy định, thuê kế toán dịch vụ, và sự lo lắng về việc bị thanh kiểm tra, có thể lớn hơn nhiều so với số thuế tăng thêm, đặc biệt với nhóm hộ nhỏ lẻ tại chợ truyền thống.

Sự thay đổi lớn nhất không nằm ở tỷ lệ thuế, được chia thành 3 nhóm quản lý chi tiết hơn, mà nằm ở chi phí tuân thủ. Theo ý kiến của đại diện Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa thành phố Hà Nội (Hanoisme), doanh nghiệp nhỏ nói chung và HKD nói riêng phải gánh chịu ba loại chi phí là chi phí tinh thần là nỗi sợ làm sai quy định, sợ bị kiểm tra; chi phí cơ hội là thời gian bị mất do chờ đợi thủ tục hành chính hoặc học hỏi quy định mới; và chi phí thông tin là sự thiếu nhất quán trong cách hiểu và hướng dẫn giữa các cơ quan.

Thực tế cho thấy, đối với hàng triệu HKD lâu năm, đặc biệt là nhóm người lớn tuổi tại các chợ truyền thống, việc phải ghi chép sổ sách, lưu trữ chứng từ, và chuyển sang hóa đơn điện tử đối với nhóm có doanh thu trên 1 tỷ đồng/năm là một "cây số" hành chính lớn, gây áp lực về chi phí đầu tư ban đầu và thay đổi thói quen vận hành.

Đặc biệt, thách thức lớn nhất là "sốc tâm lý" trước hóa đơn và sổ sách. Trước đây, với phương pháp thuế khoán bình quân, nhiều HKD không cần sổ sách kế toán phức tạp. Nay, việc chuyển sang kê khai yêu cầu họ phải có đầy đủ bằng chứng giao dịch. Trao đổi với báo giới, bà Bùi Thị Trang, Giám đốc Khối Giải pháp Bán lẻ, Công ty CP MISA đã chỉ ra rằng phần lớn HKD là người lớn tuổi, ít có thói quen ghi chép sổ sách và lo ngại minh bạch doanh thu đồng nghĩa với việc bị "nhìn thấy" toàn bộ hoạt động, dễ bị kiểm tra hơn.

Tâm lý này có thể dẫn đến hai rủi ro lớn. Thứ nhất là, HKD chọn cách giấu doanh thu hoặc trốn tránh thủ tục. Thứ hai là, nếu không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng từ ngành Thuế, việc kê khai sai sót do thiếu hiểu biết có thể khiến các hộ này bị sốc khi mức thuế tính theo doanh thu thực tế cao hơn nhiều lần so với mức thuế khoán cũ.

"Bộ lọc" doanh thu: Chính sách mới giảm gánh nặng nhóm nhỏ nhất

Chính sách thuế mới không chỉ nhằm mục đích thu thuế hiệu quả hơn mà còn đóng vai trò là một "bộ lọc" để phân loại và thúc đẩy HKD tiềm năng chuyển đổi lên mô hình doanh nghiệp chính thức. Đây là con đường không thể trì hoãn nếu Việt Nam muốn tăng tính cạnh tranh và chất lượng của khu vực kinh tế tư nhân.

Quốc hội vừa thống nhất nâng ngưỡng doanh thu không chịu thuế lên 500 triệu đồng/năm. Đây là một quyết định linh hoạt nhằm giảm gánh nặng tuân thủ cho nhóm hộ kinh doanh nhỏ nhất. Ông Trương Khắc Long, đại diện hộ kinh doanh vật liệu xây dựng với doanh thu trên 3 tỷ đồng/năm tại Hà Nội bày tỏ sự đồng tình: "Việc chuyển đổi sang mô hình tính thuế trên lợi nhuận (doanh thu trừ chi phí hợp lý) là động lực lớn nhất. Nó giúp chúng tôi minh bạch hóa chi phí, quản lý chuyên nghiệp hơn và thấy được lợi ích rõ ràng khi chuyển lên doanh nghiệp. Chúng tôi sẵn sàng đầu tư vào phần mềm kế toán nếu thủ tục kê khai được đơn giản hóa tối đa".

Tuy nhiên, ông Long cũng kiến nghị, ngành Thuế cần hướng đến giải pháp "cầm tay chỉ việc" và chuyển đổi số mạnh mẽ hơn. Thay vì chỉ ban hành quy định thì cần hỗ trợ HKD trong việc sử dụng hóa đơn điện tử, nắm bắt quy trình kê khai trực tuyến.

Đối với các HKD bán hàng trực tuyến, hoạt động thương mại điện tử, quy định về việc sàn thương mại điện tử khấu trừ và nộp thuế GTGT thay là một bước đi đột phá để tăng cường quản lý nguồn thu này, đảm bảo công bằng giữa kinh doanh truyền thống và kinh doanh số.

Có thể thấy, chính sách thuế mới cho hộ kinh doanh là một bước tiến mang tính cách mạng, đặt nền móng cho sự chuyên nghiệp hóa của khu vực kinh tế này. Tuy nhiên, tính "có vấn đề" của chính sách nằm ở tốc độ và chất lượng chuẩn bị của xã hội. Thách thức hiện tại là làm sao để hàng triệu HKD không bị "sốc tâm lý" trước sổ sách, không vì lo sợ chi phí tuân thủ mà quay lưng với sự minh bạch. Sự thành công của chính sách từ 1/1/2026 sẽ phụ thuộc vào việc ngành thuế có thể chuyển mình từ vai trò "người thu thuế" sang "người đồng hành số" để đơn giản hóa tối đa thủ tục hành chính, biến sổ sách kế toán thành công cụ hỗ trợ kinh doanh thay vì là nỗi sợ hãi./.