Bản quyền tác phẩm nghệ thuật trước “cơn bão” AI

Thách thức trong sáng tạo nghệ thuật bởi làn sóng AI

Không cần "vật vã", đau đáu cho sự ra đời của những bản nhạc, bức tranh, thậm chí cả những bộ phim…, trí tuệ nhân tạo (AI) giờ đây đã khiến cho diện mạo đời sống sáng tác và hưởng thụ nghệ thuật có nhiều thay đổi.

Nhiều công việc sáng tạo trước đây phải mất vào ngày, vài tháng, thậm chí cả năm để hoàn thành tác phẩm, với AI, chỉ cần vài phút ngắn ngủi, vài câu lệnh đơn giản là đã có một tác phẩm nghệ thuật, bất kể loại hình nào. Thậm chí các sáng tác bởi AI còn nhanh chóng viral trên các nền tảng mạng xã hội, với lượng truy cập, sử dụng, nhân bản khổng lồ.

AI sẵn sàng hỗ trợ người sử dụng trở thành "nhạc sĩ", sáng tác bản nhạc theo phong cácg yêu thích, kể cả tông giọng ca sĩ. Một tổng kết về xu hướng âm nhạc của năm 2025 đã nêu thực trạng âm nhạc ứng dụng AI đang tạo ra làn sóng mới. Các ca khúc, video do AI thể hiện đã dấy lên nhiều tranh luận về tính nghệ thuật, cảm xúc và đặc biệt là bản quyền, đặt ra không ít thách thức nếu muốn một nền âm nhạc phát triển lành mạnh, văn minh, hợp xu thế thời đại.

Trong nghệ thuật tạo hình, muốn tạo nên tác phẩm hội họa ấn tượng, người dùng cũng chỉ cần đơn giản mô tả phong cách, trường phái sáng tác, đặc thù chất liệu và… chờ đợi.

Một bộ phim, vốn thường là trí tuệ sáng tạo của một tập thể, AI cũng trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực. Nhiều hãng phim ứng dụng nhiều công cụ AI, từ viết kịch bản, tạo hiệu ứng đến lên kế hoạch tiếp thị, quảng bá cho phim.

Sự hiện diện của AI trong đời sống nói chung, đời sống văn hóa nghệ thuật nói riêng đang tạo nên những làn sóng, cơn bão đầy thách thức đối với khả năng sáng tạo có giới hạn của con người.

Sự ra đời và phủ sóng của không ít tác phẩm nghệ thuật trong đời sống, ở cả góc độ sáng tạo và hưởng thụ cũng tạo nên sự bất công giữa những nghệ sĩ sáng tác thực thụ và những nghệ sĩ sử dụng AI làm công cụ hỗ trợ, thậm chí là công cụ chính để sáng tác.

Và câu hỏi lớn nhất được đặt ra thuộc về câu chuyện bản quyền. Một tác phẩm được sáng tác bằng AI thì bản quyền hay tác giả của nó là người nghệ sĩ hay là của AI?

Theo ông Trần Hoàng (Cục trưởng Cục Bản quyền tác giả, Bộ VHTTDL), trong vấn đề quản lý, thực thi quyền tác giả, quyền liên quan giai đoạn hiện nay, thách thức nổi cộm phải nhắc đến sự phát triển nhanh chóng của công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI). Sự phát triển nhanh chóng của làn sóng trí tuệ nhân tạo đặt ra vô số thách thức đòi hỏi những nghiên cứu, đánh giá, có cơ chế pháp lý và kỹ thuật đủ mạnh để ứng phó.

Cấp bách trong bảo vệ bản quyền sáng tạo

PGS TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Xã hội của Quốc hội nhìn nhận, thách thức lớn nhất hiện nay trong vấn đề thực thi bảo vệ bản quyền chính là sự xuất hiện của trí tuệ nhân tạo.

Trong bối cảnh này, trách nhiệm của chúng ta là phải tiếp tục mở ra một giai đoạn mới, nơi mà bản quyền không chỉ được bảo vệ mà còn trở thành động lực thúc đẩy sáng tạo, thúc đẩy đổi mới và phát triển bền vững đất nước.

Câu hỏi "Ai là tác giả thật sự của tác phẩm AI?" đang trở thành một trong những vấn đề thu hút sự chú ý. Khi cơn bão AI lùng sục vào mọi ngóc ngách của đời sống nghệ thuật, Việt Nam đứng trước yêu cầu phải xác định rõ cơ chế bảo hộ bản quyền, để công nghệ phát triển nhưng vẫn bảo vệ giá trị sáng tạo của con người.

Sự xuất hiện của nhiều tác phẩm âm nhạc sáng tác bằng AI tạo nên sự phủ sóng, thậm chí bùng nổ trên các nền tảng mạng xã hội, trở thành "trend" cửa miệng của không ít khán giả; hay sự hiện diện những bức tranh sáng tác nhờ AI trong một số triển lãm nghệ thuật... đang làm thay đổi khái niệm về "tác phẩm sáng tạo".

Báo cáo của International Music Summit cho biết, hơn 60 triệu người đã sử dụng các công cụ AI để sáng tác nhạc trong năm 2024. Con số này trong năm nay và những năm sau nữa có thể còn cao hơn.

Sự bùng nổ ấy khiến các chuyên gia, và cả công chúng, đặt ra hàng loạt câu hỏi: Ai là tác giả của những tác phẩm này? Câu chuyện bảo hộ bản quyền được tính toán như thế nào? Ai chịu trách nhiệm nếu xảy ra vi phạm?

Trên thực tế cũng đã có những tác phẩm gây nên tranh cãi bởi sự phân định không rõ ràng về bản quyền tác phẩm thuộc về tác giả sáng tạo hay AI. Vấn đề càng cấp thiết hơn khi âm nhạc, hội họa, văn học, phim ảnh AI… ngày càng phổ biến.

Về hành lang pháp lý, trong Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi 2025 vừa thông qua cũng đã có những quy định mới liên quan. Theo đó, về sản phẩm do AI tạo ra, AI không phải chủ thể quyền sở hữu trí tuệ. Sản phẩm do AI tự động tạo ra, không có sự tham gia của con người thì không được bảo hộ bản quyền, sáng chế như là tác phẩm của con người.

Sản phẩm do con người sử dụng AI như một công cụ để tạo ra, con người có đóng góp sáng tạo đáng kể như ý tưởng, chỉ đạo, lựa chọn, chỉnh sửa kết quả của AI thì có thể công nhận là tác giả, nhà sáng chế.

Nếu con người có đóng góp ít, dùng AI như một đồng nghiệp, ví dụ chỉ đưa ra yêu cầu, ngữ cảnh thì không phải tác giả nhưng có quyền sử dụng và thương mại. Cơ bản các nước đang tiếp cận theo cách này.

Như vậy, hành lang pháp lý chỉ bảo hộ sáng tạo "trí tuệ trực tiếp của con người". Sản phẩm do AI tự tạo ra sẽ không được bảo hộ quyền tác giả, quyền liên quan.

Theo đại diện Cục Bản quyền tác giả (Bộ VHTTDL), những quy định này nhằm khẳng định rõ, chỉ những sản phẩm có dấu ấn sáng tạo của con người mới được xem là tác phẩm và được bảo hộ quyền tác giả. Đây là nguyên tắc cốt lõi trong toàn bộ hệ thống pháp luật sở hữu trí tuệ, vì mục đích của bảo hộ bản quyền là khuyến khích hoạt động sáng tạo của con người, thông qua việc trao độc quyền khai thác và thu lợi từ kết quả sáng tạo.

Cũng theo các chuyên gia, nếu bảo hộ quyền tác giả cho tác phẩm do AI tạo ra, mục tiêu khuyến khích sáng tạo của pháp luật bản quyền trở nên vô nghĩa. Việc đặt AI ngang hàng với con người trong vai trò tác giả có thể dẫn đến hệ lụy ngược, khiến các nghệ sĩ phụ thuộc vào công nghệ, giá trị sáng tạo thật sự bị hạ thấp.

Tuy nhiên, việc không bảo hộ tác phẩm do AI tạo ra hoàn toàn không đồng nghĩa với việc loại trừ mọi sản phẩm có yếu tố AI. Điều này đặt ra yêu cầu phải xác định mức độ sáng tạo của con người trong sản phẩm có yếu tố AI. Nhiều quốc gia đã đưa ra tiêu chí cụ thể. Nhật Bản đánh giá dựa trên mức độ hướng dẫn, chỉnh sửa và lựa chọn của người dùng trong quá trình tạo sản phẩm. Liên minh châu Âu yêu cầu "dấu ấn sáng tạo của con người ở mức độ đáng kể". Anh và New Zealand có quy định riêng cho "tác phẩm do máy tính tạo ra", nhưng vẫn quy định người "thiết lập điều kiện để máy tính tạo ra tác phẩm" là chủ thể của quyền tác giả.

Trong bối cảnh Việt Nam, Luật Trí tuệ nhân tạo được xây dựng không chỉ là khung pháp lý mà còn là "tuyên ngôn về tầm nhìn quốc gia". Nghiên cứu kỹ kinh nghiệm quốc tế, Việt Nam chọn cách tiếp cận kết hợp có chọn lọc, bảo đảm hài hòa cả an toàn và phát triển, là mô hình phù hợp với điều kiện trong nước.

Theo các chuyên gia luật, đây là cách tiếp cận hợp lý, giúp xác lập ranh giới giữa sáng tạo của con người và máy móc, bảo đảm sự tôn trọng đối với trí tuệ con người mà không cản trở sự phát triển của công nghệ. Việt Nam cần duy trì hệ thống pháp luật linh hoạt, sẵn sàng thích ứng với tiến bộ công nghệ nhưng vẫn giữ tôn chỉ: Chỉ con người mới là chủ thể sáng tạo, còn AI là công cụ hỗ trợ.

Trong kỷ nguyên số, khi AI ngày càng thông minh, việc bảo vệ bản quyền tác phẩm càng trở nên cấp bách. Những quy định bảo vệ bản quyền sáng tạo không chỉ củng cố niềm tin, mà còn là động lực để các nghệ sĩ, các loại hình sáng tạo nghệ thuật không bị thui chột cảm hứng, tiếp tục cho ra đời những tác phẩm được sáng tạo bởi trí tuệ và tâm hồn, mang nhịp điệu cuộc sống.