Báo chí và mạng xã hội: Cộng sinh hay cạnh tranh?

Nếu như trước đây, báo chí truyền thống gần như nắm độc quyền về việc thu thập, xử lý và truyền tải thông tin, thì ngày nay, thông tin xuất hiện dày đặc trên các nền tảng số, được sản xuất bởi mọi cá nhân có thiết bị kết nối mạng. Nhiều quốc gia chứng kiến sự thay đổi trong thói quen tiếp nhận thông tin của công chúng: thay vì tìm đến báo chí trước tiên, người dùng mạng xã hội thường tiếp cận tin tức thông qua các nền tảng lớn như Facebook, X, TikTok, YouTube. Sự dịch chuyển này khiến báo chí đứng trước những thách thức chưa từng có.

Tuy nhiên, khó khăn không đồng nghĩa với sự lụi tàn. Trước ngưỡng cửa của kỷ nguyên số, báo chí thế giới đang tìm cách thích ứng để vừa bảo đảm vai trò cốt lõi của mình, vừa tận dụng các nền tảng mới nhằm mở rộng ảnh hưởng. Trong bối cảnh đó, câu hỏi đặt ra là: "Báo chí nên cạnh tranh hay cộng sinh với mạng xã hội?"

Khi mạng xã hội trở thành "người gác cổng" mới

Một trong những thay đổi lớn nhất của truyền thông toàn cầu là vai trò "gác cổng" - vốn thuộc về báo chí - đang dần được chuyển sang các nền tảng mạng xã hội. Các thuật toán đề xuất nội dung, số lượt thích, chia sẻ và bình luận trở thành thước đo quyết định việc thông tin nào được ưu tiên xuất hiện. Điều này khiến báo chí quốc tế đối mặt với 3 thách thức lớn.

Thách thức đầu tiên chính là sự xói mòn doanh thu. Khi người dùng chuyển sang đọc tin trên mạng xã hội, doanh thu từ quảng cáo - nguồn sống quan trọng của nhiều tòa soạn - bị phân tán đáng kể. Những nền tảng lớn thu hút lượng quảng cáo khổng lồ, trong khi các cơ quan báo chí phải chịu áp lực duy trì hoạt động với nguồn tài chính giảm sút. Nhiều tờ báo quốc tế buộc phải thu hẹp quy mô, sa thải nhân sự hoặc chuyển sang mô hình thu phí.

Thứ hai là vấn đề tốc độ và tính cạnh tranh về thông tin. Mạng xã hội vận hành theo cơ chế "mọi người là nhà báo". Tin tức lan truyền gần như tức thời. Để không bị bỏ lại phía sau, nhiều cơ quan báo chí quốc tế buộc phải đẩy nhanh quy trình đưa tin, dẫn tới nguy cơ giảm chất lượng kiểm chứng thông tin - vốn là nguyên tắc sống còn của nghề báo.

Không thể không nhắc đến sự gia tăng của tin giả và thao túng thông tin. Trong khi báo chí quốc tế hoạt động theo chuẩn mực nghề nghiệp chặt chẽ, môi trường mạng xã hội lại không có sự kiểm soát tương xứng. Thông tin sai lệch, xuyên tạc, tin đồn thất thiệt có thể lan rộng chỉ trong vài phút. Điều này không chỉ làm nhiễu loạn dư luận, mà còn đặt báo chí vào thế bị động khi phải liên tục đính chính và giải thích.

Trước bối cảnh nhiều biến động, báo chí thế giới không đứng yên. Nhiều chiến lược đang được triển khai nhằm tái định vị vai trò của báo chí trong kỷ nguyên số. Thay vì coi mạng xã hội là đối thủ, nhiều tòa soạn đã xem đây là kênh phân phối thông tin quan trọng. Báo chí quốc tế tích cực xây dựng đội ngũ quản lý nội dung số, chuyên gia tối ưu thuật toán, phát triển các phiên bản tin tức phù hợp với từng nền tảng như video ngắn, đồ họa, podcast, bài phân tích chuyên sâu…, hay nói cách khác là sự chuyển đổi mô hình hoạt động sang "báo chí đa nền tảng".

Việc tích hợp công nghệ giúp báo chí tiếp cận đa dạng đối tượng độc giả, đặc biệt là giới trẻ - nhóm công chúng có mức độ sử dụng mạng xã hội cao nhất. Về tốc độ, báo chí không thể cạnh tranh trực tiếp với mạng xã hội. Điều mà báo chí giữ được và cần phát huy mạnh hơn chính là chất lượng, chiều sâu và tính xác thực của thông tin. Các bài phân tích chuyên sâu, điều tra độc quyền, dữ liệu minh bạch trở thành "vũ khí cạnh tranh" của báo chí.

Không hiếm các tòa soạn quốc tế đã chọn cách đàm phán nhằm xây dựng mối quan hệ hợp tác cùng có lợi với các nền tảng số. Một số quốc gia cũng ban hành quy định yêu cầu các nền tảng chia sẻ doanh thu cho báo chí khi hiển thị hoặc phân phối nội dung tin tức. Dù việc đàm phán còn nhiều khó khăn, mô hình hợp tác này mở ra hướng đi mới, giúp báo chí có thêm nguồn lực để duy trì hoạt động.

Góc nhìn từ thực tiễn

Giữa báo chí và mạng xã hội không có ranh giới rạch ròi: đó vừa là cạnh tranh, vừa là cộng sinh. Ở góc độ cạnh tranh, mạng xã hội khiến báo chí mất đi vị thế độc quyền thông tin, tạo áp lực lớn về tốc độ đưa tin và sự chú ý của độc giả.

Ở góc độ cộng sinh, mạng xã hội cũng là con đường giúp báo chí mở rộng khả năng tiếp cận công chúng. Nhờ mạng xã hội, tin tức có thể lan rộng nhanh hơn, hiệu quả hơn, đặc biệt trong các tình huống khẩn cấp. Bên cạnh đó, báo chí và mạng xã hội có thể hỗ trợ nhau trong việc phản bác tin giả, nâng cao nhận thức cộng đồng về thông tin chính xác.

Giải pháp hợp lý không phải là chọn một trong hai, mà là tìm sự cân bằng - vừa cạnh tranh để giữ vững tính chuyên nghiệp và vai trò kiểm chứng thông tin, vừa cộng sinh để tận dụng công nghệ và xu hướng tiếp nhận thông tin mới.

Trong thế giới tràn ngập thông tin chưa được kiểm chứng, báo chí càng cần khẳng định vai trò "người gác cổng" đúng nghĩa: cung cấp thông tin chính xác, cân bằng và có trách nhiệm. Uy tín là tài sản lớn nhất - và cũng là thứ mạng xã hội không thể thay thế. Không chỉ nội dung, trải nghiệm người dùng trên nền tảng của báo chí - từ giao diện, tốc độ tải trang, khả năng cá nhân hóa - đều cần được nâng cấp để cạnh tranh với mạng xã hội vốn rất thuận tiện. Sự thân thiện, nhanh chóng và tiện ích sẽ quyết định khả năng giữ chân độc giả. AI, phân tích dữ liệu lớn, công cụ xác minh thông tin số, tự động hóa sản xuất nội dung… sẽ là chìa khóa giúp báo chí nâng cao hiệu quả hoạt động, đồng thời phát hiện xu hướng tiêu thụ nội dung mới của độc giả. Báo chí cần xây dựng cộng đồng độc giả bền vững, những người thực sự tin tưởng và gắn bó với thương hiệu. Điều này đòi hỏi sự tương tác thường xuyên, minh bạch, lắng nghe và tôn trọng tiếng nói của người đọc.

Mạng xã hội không phải là đối thủ để báo chí tìm cách loại bỏ, cũng không phải là chiếc phao để dựa dẫm hoàn toàn. Đó là một môi trường mới với vô vàn cơ hội và thách thức. Báo chí quốc tế cần giữ vững nguyên tắc nghề nghiệp, đồng thời linh hoạt áp dụng công nghệ và mô hình mới để thích ứng.

Sự cộng sinh sẽ mang lại lợi ích nếu báo chí biết tận dụng mạng xã hội như một kênh phân phối và tương tác, trong khi vẫn duy trì được bản sắc: tính xác thực, trung thực và chuyên nghiệp. Ngược lại, sự cạnh tranh là cần thiết để báo chí không bị hòa tan trong biển thông tin thiếu kiểm chứng.