Bảo vệ quyền con người trong kỷ nguyên AI: Thách thức và giải pháp

Ngày 17/11, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh đã phối hợp Bộ Công an và Thành ủy TP Hồ Chí Minh tổ chức hội thảo khoa học cấp quốc gia với chủ đề "Định hướng nghiên cứu, giáo dục và bảo đảm, bảo vệ quyền con người trong kỷ nguyên mới của dân tộc". Tham dự sự kiện có GS -TS Nguyễn Xuân Thắng, Ủy viên Bộ Chính trị, Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh; Bí thư Thành ủy TP Hồ Chí Minh - Trần Lưu Quang; Thượng tướng Lê Quốc Hùng - Thứ trưởng Bộ Công an, cùng nhiều chuyên gia đầu ngành.

Những thách thức chưa từng có

Sau gần 8 năm triển khai Đề án đưa nội dung quyền con người vào hệ thống giáo dục quốc dân, Việt Nam đã đạt nhiều kết quả tích cực, góp phần hình thành nền văn hóa nhân quyền và nâng cao nhận thức xã hội. Tuy nhiên, khi bước sang kỷ nguyên số, các thách thức mới xuất hiện với tốc độ nhanh và mức độ phức tạp vượt xa tưởng tượng.

GS-TS Nguyễn Xuân Thắng chỉ ra rằng, ngoài các quyền cơ bản như quyền sống, quyền tự do hay quyền phát triển, con người hiện nay phải đối diện những quyền mới mang tính đặc trưng của thời đại công nghệ: quyền về dữ liệu cá nhân, quyền được lãng quên, quyền tiếp cận công nghệ công bằng, quyền được bảo vệ khỏi thông tin giả và thao túng thuật toán. Sự xuất hiện của trí tuệ nhân tạo (AI) và các hệ thống tự động hóa đã mở ra cơ hội lớn nhưng đồng thời cũng có nhiều rủi ro đối với đời sống riêng tư, bảo mật thông tin, an ninh phi truyền thống và cả đạo đức xã hội.

Tại TP Hồ Chí Minh - đô thị được xem là đầu tàu kinh tế của cả nước - quyền con người luôn được xem là nguyên tắc xuyên suốt trong mọi đường lối, chính sách. Theo Bí thư Thành ủy Trần Lưu Quang, Thành phố đã đạt nhiều thành tựu trong nâng cao chất lượng sống, thúc đẩy tiến bộ xã hội, bảo đảm an sinh và phát huy dân chủ. Tuy nhiên, ông cũng thừa nhận, chuyển đổi số, già hóa dân số, chênh lệch vùng miền, biến đổi khí hậu hay áp lực an ninh mạng đang đặt ra nhiều thách thức mới, đòi hỏi phải có phương thức quản trị hiện đại và tầm nhìn toàn diện.

GS.TS Phan Trung Lý, nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội, cho rằng, phạm vi xâm phạm quyền con người trong môi trường số ngày càng mở rộng. Việc khai thác dữ liệu cá nhân, tình trạng bất bình đẳng kỹ thuật số và sự dịch chuyển các hành vi vi phạm sang không gian mạng đang tạo ra những rủi ro pháp lý mới. Theo ông, thể chế pháp luật phải đóng vai trò "hệ điều hành trung tâm", bảo đảm cân bằng giữa tự do và trật tự, giữa đổi mới công nghệ và an toàn pháp lý.

Đáng chú ý, Việt Nam vừa được Đại hội đồng Liên Hợp Quốc bầu vào Hội đồng Nhân quyền nhiệm kỳ 2026 - 2028 với số phiếu rất cao (180/190). Đây là ghi nhận quan trọng của cộng đồng quốc tế và đồng thời là trách nhiệm lớn trong việc tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao hiệu quả bảo vệ, đặc biệt là những nhóm dễ tổn thương như phụ nữ, trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật, dân tộc thiểu số và người lao động di cư.

Giải pháp chiến lược

Trước hàng loạt thách thức của thời đại mới, hội thảo cho rằng việc bảo đảm quyền con người phải bắt đầu từ cấp cơ sở - nơi mọi chính sách hành chính tiếp xúc trực tiếp với đời sống người dân. Mô hình chính quyền địa phương hai cấp mà Việt Nam đang triển khai theo hướng liêm chính, kiến tạo và phục vụ chính là công cụ hiện thực hóa quyền con người trong từng hoạt động hằng ngày của xã hội.

GS-TS Nguyễn Xuân Thắng đề xuất hình thành một "hợp đồng xã hội số". Đây sẽ là nền tảng để Nhà nước, doanh nghiệp và người dân cùng chia sẻ trách nhiệm trong việc bảo vệ quyền riêng tư, an toàn dữ liệu và an ninh mạng. Theo ông, chỉ khi có sự đồng hành của cả ba chủ thể, quyền con người trong môi trường số mới được bảo đảm một cách hiệu quả và bền vững.

Bên cạnh đó, thể chế pháp luật phải được đổi mới, minh bạch và tương thích với các chuẩn mực quốc tế. Nhiều ý kiến đề nghị xóa bỏ triệt để tư duy quản lý cũ kiểu "không quản được thì cấm", thay vào đó là chính sách cởi mở, tạo điều kiện cho đổi mới sáng tạo nhưng vẫn bảo đảm an toàn pháp lý.

Giáo dục tiếp tục được coi là trụ cột mang tính dài hạn. Về định hướng giáo dục quyền con người trong thời gian tới, nhiều ý kiến nhấn mạnh cần đổi mới nội dung và phương pháp theo hướng gắn kết với các chương trình của Liên Hợp Quốc, đồng thời phù hợp với từng cấp học. Thứ trưởng Bộ GD&ĐT - Nguyễn Văn Phúc - khẳng định, thời gian tới ngành giáo dục sẽ tiếp tục đẩy mạnh và triển khai hiệu quả giáo dục quyền con người và quyền công dân trong toàn hệ thống giáo dục quốc dân. Trọng tâm là đổi mới sâu sắc và toàn diện nội dung, chương trình, phương pháp nhằm bảo đảm tính khoa học, hiện đại và phù hợp với bản sắc văn hóa dân tộc.

Để đáp ứng yêu cầu thực tiễn và bối cảnh chuyển đổi số, Bộ Giáo dục và Đào tạo xác định công tác giáo dục quyền con người cần được triển khai đồng bộ thông qua đào tạo, bồi dưỡng theo lộ trình cho đội ngũ nhà giáo; đổi mới nội dung gắn với không gian mạng; đồng thời đáp ứng yêu cầu tinh gọn bộ máy và triển khai hiệu quả mô hình chính quyền địa phương hai cấp.