"Bỏ rơi" tài sản thừa kế - mặt trái già hóa dân số

Đến bất kì vùng quê nào của Nhật Bản, sẽ thấy những căn nhà vô chủ - mà bên Nhật gọi là Akiya. Trên khắp Nhật Bản, hiện có khoảng 9 triệu "Akiya" đang bị bỏ hoang. Lí do là chủ sở hữu không có người thừa kế, hoặc người thân từ chối nhận thừa kế nhà đất do gánh nặng tài chính trong quy trình tiếp nhận và duy trì tài sản.

Tại Nhật Bản, hiện tượng từ chối nhận thừa kế đang gia tăng mạnh mẽ, dẫn đến con số kỉ lục 129 tỷ Yen (tức khoảng 833 triệu USD) tài sản vô chủ được sung vào Kho bạc Nhà nước Nhật Bản vào năm 2024. Thực trạng này phản ánh hệ quả của tình trạng dân số già hóa với hai thách thức chính: dân số giảm và tình trạng cô độc của người cao tuổi.

Theo số liệu, kể từ năm 2009, dân số Nhật Bản đã liên tục giảm. Trong nhóm người cao tuổi Nhật Bản qua đời, tỷ lệ người không kết hôn và không có người thân trực hệ ngày càng tăng. Ngoài ra, tỷ lệ lập di chúc tương đối thấp tại Nhật Bản cũng góp phần gia tăng kho tài sản khổng lồ không có người thừa kế.

Ông Motoya Taniaeon - Giám đốc Kinh doanh hãng Aeon Life cho biết: "Trước đây, việc bàn luận về tang lễ hay thuế thừa kế thường bị coi là thiếu tế nhị hoặc mang lại điềm gở. Tuy nhiên, khi nhóm dân số cao tuổi ngày càng đông, người ta bắt đầu có cảm giác rằng đó là những vấn đề cần phải được cân nhắc kỹ lưỡng. Với tình trạng dân số già hóa và tỷ lệ sinh giảm, tôi cho rằng một phần nguyên nhân của làn sóng này là do có không ít người không muốn gây ra phiền hà cho những người ở lại".

23 triệu bất động sản bị bỏ trống tại Nhật Bản

Theo Channel News Asia, các dự báo cho thấy đến năm 2038, cứ ba ngôi nhà tại Nhật Bản thì có một căn không có người ở, tương đương hơn 23 triệu bất động sản bị bỏ trống trên toàn quốc. Akiya đặc biệt nghiêm trọng tại các khu vực nông thôn và thị trấn nhỏ - nơi người trẻ di cư đổ về các đô thị lớn. Vậy tại sao lại có làn sóng người Nhật từ chối nhận thừa kế, chủ yếu là thừa kế chính các bất động sản?

Lý do đầu tiên được đưa ra là do thuế thừa kế tại Nhật Bản có thể lên tới 55% đối với tài sản giá trị lớn. Thuế này đánh vào người thừa kế, chứ không do di sản của người qua đời trả. Cho nên, nhiều người đã lựa chọn từ chối vì không đủ tiền mặt để nộp thuế. Nhất là khi đã chấp nhận thừa kế, người nhận phải gánh cả các khoản nợ của người quá cố.

Tại Nhật Bản, đất trống chịu thuế cao hơn so với đất có công trình xây dựng. Điều này làm tăng thêm gánh nặng tài chính khi phá dỡ nhà cũ, khiến một số người tìm cách tránh né việc thừa kế bất động sản. Và cuối cùng là gánh nặng về mặt pháp lý, khi người thừa kế phải kê khai và nộp thuế thừa kế trong vòng 10 tháng kể từ ngày người thân qua đời. Nếu quá hạn, có thể bị phạt tiền và lãi suất chậm nộp.

Đại sứ George Hara, Chủ tịch Quỹ Diễn đàn Liên minh, nguyên Cố vấn của Thủ tướng Nhật Bản cho biết: "Ngay cả khi giảm thuế thừa kế cũng không thể ngăn chặn tình trạng tài sản thừa kế không có người nhận. Quy mô dân số thừa kế đang thu hẹp dần, trong khi những người thuộc diện thừa kế lại là người cao tuổi với mối quan tâm ngày càng giảm đối với các tài sản này. Hơn nữa, quy trình thừa kế bất động sản và các loại tài sản khác đang trở nên vô cùng rườm rà. Việc các tài sản này được chuyển vào ngân khố quốc gia không hẳn là điều tệ.

Chúng ta có những phương thức khác hiệu quả hơn nhiều để tăng thu ngân sách. Một trong số đó là phương pháp mà Chính phủ Singapore đang áp dụng: áp thuế 65% đối với việc mua bất động sản của người nước ngoài. Nếu áp dụng chính sách này tại Nhật Bản, chúng ta có thể tạo ra thêm gần 10.000 tỷ Yen tiền thuế vào năm tài chính 2025. Sử dụng nguồn lực này để bù đắp cho việc giảm thuế tiêu dùng có thể giúp chúng ta đưa mức thuế hiện tại từ 10% xuống chỉ còn 1%. Điều này sẽ cực kỳ hấp dẫn đối với tầng lớp trung lưu tại Nhật Bản, thúc đẩy mạnh mẽ tiêu dùng cá nhân, từ đó tăng trưởng GDP. Tôi thiết nghĩ Thủ tướng Takahashi thực hiện các chính sách này. Vì vậy, vấn đề tài sản thừa kế không người nhận không phải là vấn đề trọng yếu tại Nhật Bản".

Nhật Bản bảo tồn nhà bỏ hoang do không nhận thừa kế

Ở góc độ chính sách, Nhật Bản sẽ chưa có dấu hiệu nào liên quan đến giảm thuế thừa kế. Nhưng trước tình trạng bất động sản vô chủ (tức hiện tượng Akiya) ngày càng lan rộng, cần tìm ra giải pháp để tránh lãng phí nguồn lực.

Ngôi nhà truyền thống Nhật Bản 150 tuổi hiện là cơ sở lưu trú cho khách du lịch, có tên là Yamaga Bunko, tọa lạc tại thị trấn Kitsuki, tỉnh Oita. Ngôi nhà này đã bị bỏ hoang hơn 15 năm, cho đến khi anh Makino và chị Kujira - những người từng sống ở khu vực thành thị quanh Tokyo. Theo chị Kujira, sau khi cải tạo ngôi nhà bỏ trống này, đã được thị trấn hỗ trợ kinh phí. Thị trấn Kitsuki có một cơ chế gọi là "ngân hàng dành cho nhà bỏ trống" và những ngôi nhà bỏ trống không có người ở sẽ được liệt kê trên trang web chính quyền địa phương. Tùy thuộc vào từng trường hợp, nhưng kinh phí hỗ trợ khoảng 500.000 Yen đến 1,5 triệu Yen (tương đương 81 đến 243 triệu đồng).

Chị Yuri Kujirai - Quản lý cơ sở lưu trú Yamaga Bunko, thị trấn Kitsuki, tỉnh Oita chia sẻ: "Môi trường ở nơi đây làm cho tôi thích nhất, cả cuộc sống con người và tự nhiên. Hồi tôi là sinh viên, tôi đã từng viết khóa luận tốt nghiệp về cuộc sống con người nơi đây. Tôi cảm nhận được sức hấp dẫn của môi trường, nên tôi quyết định đến đây lập nghiệp".

Yanagiya là một nhà hàng có lịch sử hơn 150 năm kể từ thời Minh Trị. Khi cặp vợ chồng điều hành nơi này già đi, họ đã cân nhắc đến việc đóng cửa doanh nghiệp và tháo dỡ tòa nhà, nhưng con gái của họ là bà Noriko Ogura không muốn mất đi Yanagiya, một địa danh trong thị trấn. Năm 2020, bà Ogura đã mở lại nơi này như một không gian chung có bếp.

Bà Noriko Ogura - Chủ nhà hàng Yanagiya, TP. Kitsuki, tỉnh Oita tâm sự: "Tôi sinh ra và lớn lên ở đây. Đây là nhà của gia đình tôi. Tuy nhiên, bố mẹ tôi đã già đi. Tòa nhà đang xuống cấp. Nó đã trở nên rất cũ. Tôi đã kết hôn, vì vậy tôi không thể tiếp quản. Không có người thừa kế. Vì ba lý do này, tôi đã nghĩ đến việc phá hủy nơi này. Tuy nhiên, nếu nơi này không còn nữa, người dân trong thị trấn sẽ cảm thấy rất buồn".

Nhiều căn nhà cổ có giá trị đang bị xuống cấp do không có người quản lý. Trong khi chính quyền địa phương vẫn phải duy tu các căn nhà này từ nguồn ngân sách công. Do vậy, kêu gọi sự đầu tư từ lĩnh vực tư nhân nhằm cải tạo những căn nhà này có thể mang lại những hy vọng mới cho phục hồi du lịch địa phương của Nhật Bản.

Luật kinh doanh nhà nghỉ tư nhân sửa đổi có hiệu lực từ tháng 6/2018, đã thúc đẩy lĩnh vực tư nhân đầu tư vào các căn nhà bỏ trống để thành các cơ sở lưu trú du lịch tư nhân, góp phần thúc đẩy ngành du lịch địa phương của Nhật Bản.

Người cao tuổi neo đơn tặng tài sản cá nhân

Giữa câu chuyện buồn mang tên "Akiya", ngày càng nhiều người cao tuổi neo đơn tại Nhật Bản quan tâm đến việc chuyển tài sản cá nhân của mình cho các hoạt động từ thiện sau khi qua đời.

Bà Yoko Inaba, 71 tuổi, sống tại Thành phố Yokohama cho biết, bà đã lập di chúc có công chứng, quyên tặng số tiền tiết kiệm của mình cho một cơ sở y tế dành cho trẻ sơ sinh sau khi bà qua đời. Theo các chuyên gia, ngày càng có nhiều người như bà Inaba đang cân nhắc đến việc lập di chúc quyên tặng từ thiện, một phần là do số lượng các cặp vợ chồng không có con và những người chưa kết hôn ngày càng tăng. Các khoản quyên tặng theo di chúc, đa phần do người cao tuổi gửi đến bệnh viện, tổ chức phi lợi nhuận và các tổ chức khác vẫn đang gia tăng.

Nhật Bản, Hàn Quốc, Anh, Pháp thuộc nhóm các quốc gia có mức thuế thừa kế cao nhất thế giới. Chính sách thuế này được cho là sẽ chưa thay đổi "ngày một ngày hai" - do vai trò quan trọng của nó nhằm phân phối lại tài sản trong dân cư, làm giảm chênh lệch giàu nghèo và tạo nguồn lực cho an sinh, xã hội.