Cựu giáo viên vùng cao xứ Nghệ nặng lòng giữ hồn văn hóa Thái

Hành trình "gieo chữ" và giữ hồn dân tộc

Năm 2010, khi về nghỉ hưu theo chế độ, bà Sầm Thị Xanh – nguyên giáo viên trường vùng cao xã Châu Tiến (huyện Quỳ Châu cũ, nay thuộc Nghệ An) – lẽ ra có thể an nhàn tuổi già bên con cháu. Nhưng với bà, cuộc đời người thầy chưa khép lại. Càng chứng kiến những đổi thay của bản làng, bà càng lo nỗi lo văn hóa dân tộc Thái bị mai một, thế hệ trẻ không còn biết đọc, biết viết chữ mẹ đẻ, không còn hiểu các làn điệu dân ca, điệu múa truyền thống.

Năm 2011, bà tìm đến lớp học chữ Thái cổ và câu lạc bộ (CLB) chữ Thái tại địa phương. Từ đó, bà dành thời gian miệt mài nghiên cứu, tập hợp thêm những người cùng chí hướng để mở lớp dạy chữ, dạy hát, dạy múa cho con em trong bản. Khó khăn ban đầu không hề ít: nhiều gia đình ngần ngại cho con đi học vì muốn tập trung vào chương trình chính khóa; không ít người cho rằng xã hội hiện đại chẳng cần đến chữ cổ hay dân ca dân tộc nữa.

Không nản chí, bà Xanh cùng các thành viên CLB đi từng ngõ, gõ từng nhà vận động. Bà tâm niệm: "Là người con quê hương, tôi không muốn bản sắc dân tộc mình bị lãng quên. Còn sức thì còn phải truyền lại cho lớp trẻ." Cứ thế, mỗi mùa hè, tại nhà văn hóa bản Hoa Tiến lại rộn ràng tiếng ê a học chữ Thái, tiếng chiêng, tiếng khèn xen lẫn tiếng cười của lũ trẻ.

Với kinh nghiệm nhà giáo, bà biết cách tổ chức lớp học sinh động: xen kẽ học chữ với tập hát lăm, hát nhuôn, múa lăm vông, nhảy sạp, khắc luống, đánh cồng chiêng. "Học mà chơi, chơi mà học" trở thành nét riêng khiến các cháu háo hức theo học. Từ năm 2011 đến nay, bà liên tục được tín nhiệm bầu làm Phó Chủ nhiệm CLB Văn hóa Thái bản Hoa Tiến, kiên trì truyền lửa văn hóa cho bao thế hệ.

Lan tỏa giá trị từ bản làng ra cộng đồng

Những nỗ lực bền bỉ của bà Xanh đã dần thay đổi suy nghĩ của người dân. Từ vài chục học viên ban đầu, CLB đến nay đã mở 30 lớp học chữ Thái, giúp gần 200 em đọc thông viết thạo. Không ít lớp được Ban Dân tộc tỉnh Nghệ An phối hợp tổ chức, lan tỏa sang nhiều xã khác. Từ các lớp học ấy, nhiều em nhỏ tự tin biểu diễn dân ca, sử thi, thậm chí sáng tác thơ ca bằng chữ Thái cổ.

Em Sầm Ngọc Uyên, 14 tuổi, chia sẻ: "Nhờ được bà Xanh dạy, cháu giờ đã hát được làn điệu dân ca, viết được văn thơ bằng chữ Thái. Cháu tự hào vì có thể nói với bạn bè rằng dân tộc mình có ngôn ngữ riêng." Những em nhỏ ấy, từ chỗ rụt rè, nay đã đạt giải cao trong các hội thi văn nghệ, góp thêm niềm vui cho bản làng.

Phong trào học và giữ gìn văn hóa Thái từ CLB bản Hoa Tiến cũng lan tỏa thành sức mạnh cộng đồng. Các làn điệu nhuôn, lăm, khắp không chỉ vang trong sinh hoạt câu lạc bộ mà đã trở thành "đặc sản" của làng du lịch cộng đồng Hoa Tiến, hấp dẫn du khách trong và ngoài tỉnh. Văn hóa truyền thống từ chỗ đứng trước nguy cơ mai một, nay đã góp phần tạo sinh kế mới, gắn với du lịch và phát triển kinh tế địa phương.

Những đóng góp của bà Xanh được Nhà nước và chính quyền các cấp ghi nhận. Năm 2022, bà được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu "Nghệ nhân Ưu tú" vì có cống hiến xuất sắc trong bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể. Năm 2023, bà tiếp tục nhận Bằng khen của Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An. Tháng 9/2025, bà vinh dự trở thành một trong những điển hình tiên tiến trong phong trào thi đua yêu nước giai đoạn 2020 – 2025.

Hơn nửa đời người gieo chữ trên bục giảng, nay lại kiên trì gieo hạt giống văn hóa trên mảnh đất quê hương, bà Sầm Thị Xanh cho thấy sức mạnh của một con người dám sống trọn vẹn với trách nhiệm gìn giữ cội nguồn. Từ bản Hoa Tiến, câu chuyện của bà là minh chứng rằng bảo tồn văn hóa không chỉ là nhiệm vụ của ngành văn hóa hay chính quyền, mà trước hết bắt đầu từ trái tim, niềm tin và sự kiên trì của những con người bình dị.