Đông Sơn - Miền ký ức: Trầm tích văn hóa hóa thân vào điện ảnh

Những con người bình dị bên dòng sông Mã

Giữa nhịp sống hiện đại của phố xá Thanh Hóa hôm nay, vẫn có một miền đất lặng lẽ níu bước người về - nơi dòng sông Mã ôm ấp làng cổ Đông Sơn như giữ lại hơi thở của ngàn năm văn hóa Việt. Từ lòng đất nơi đây, trống đồng, thạp đồng, giáo mác, đồ gốm… đã kể cho nhân loại nghe về một nền văn minh rực rỡ, khai sinh từ buổi đầu dựng nước.

Đông Sơn - Miền ký ức với những lớp ký ức đã hóa thành trầm tích trong tâm hồn người Việt. Bộ phim do Điện ảnh QĐND sản xuất, không chỉ tái hiện lịch sử, mà còn tri ân những con người bình dị đã góp phần làm nên bản anh hùng ca Hàm Rồng vang vọng.

Kỷ niệm 100 năm phát hiện nền văn hóa Đông Sơn đánh dấu cột mốc đặc biệt của khảo cổ học và văn hóa Việt Nam. Trong dòng chảy ấy, Đông Sơn - Miền ký ức là tác phẩm tổng hòa giữa ký ức - lịch sử - nghệ thuật.

Không chỉ tái hiện không gian văn hóa cổ xưa của làng Đông Sơn (Thanh Hóa) - cái nôi của nền văn minh trống đồng, bộ phim còn đi sâu vào mạch sống của một vùng đất "đã từng là chiến địa" trong những năm tháng bảo vệ cầu Hàm Rồng - biểu tượng anh hùng của dân tộc.

Bằng góc nhìn nhân văn, phim khơi lại câu chuyện của những con người bình dị bên dòng sông Mã - vừa là chủ nhân của một nền văn hóa rực rỡ, vừa là chứng nhân của những trang sử bi tráng.

Nhà biên kịch Lê Ngọc Minh kể, ông đến với làng cổ Đông Sơn từ năm 1990, trong chuyến làm phim Quê ta Sông Mã - Hàm Rồng. Khi đó, làng chỉ xuất hiện hơn một phút trong tổng thời lượng 60 phút phim. Nhưng chính khoảnh khắc ấy đã gieo trong ông một món nợ ân tình với mảnh đất mang tên một nền văn minh nhân loại.

"Tôi cứ thấy tiếc, thấy nợ ngôi làng cổ xứ Thanh, nơi mang tên một nền nhân loại - Văn minh Đông Sơn… Mỗi lần trở lại, tôi lại trăn trở, bởi công lao và sự hy sinh của người dân nơi đây trong chiến đấu bảo vệ cầu Hàm Rồng là vô cùng lớn mà ít người biết đến", tác giả kịch bản chia sẻ.

Dịp kỷ niệm 100 năm phát hiện văn hóa Đông Sơn, ông cùng nhà nghiên cứu văn hóa Hà Huy Tâm viết kịch bản Đông Sơn - Miền ký ức. Tác phẩm là lời tri ân tiền nhân đã tạo dựng nên nền văn minh rực rỡ, và tưởng nhớ những người con Đông Sơn đã ngã xuống trong các cuộc kháng chiến.

Phim mở đầu bằng góc flycam bao quát làng cổ- những mái ngói rêu phong, con ngõ mang tên Nhân - Nghĩa - Trí - Dũng, dòng sông Mã uốn lượn bên cầu Hàm Rồng huyền thoại. Hình ảnh thơ mộng ấy được đặt cạnh tư liệu chiến tranh - nơi bom đạn từng cày xới mặt đất, tạo nên đối lập giữa bình yên hôm nay và khói lửa năm xưa.

Phim tái hiện thời khắc phát hiện nền văn hóa Đông Sơn năm 1924, khi cụ Nguyễn Văn Nắm -người làng - tìm thấy những hiện vật đồng đầu tiên tại xứ đồng Xuôi. Từ phát hiện ấy, các nhà khảo cổ học phương Tây đặt tên "Văn hóa Đông Sơn" cho nền văn minh đồ đồng rực rỡ của người Việt cổ - một tên gọi đi vào lịch sử nhân loại.

"Thà gục bên pháo, quyết không để cầu gục" - lời thề của khẩu đội pháo C4, E228 được phim tái hiện qua ký ức các nhân chứng, như một biểu tượng cho tinh thần anh hùng bất khuất của quân dân Hàm Rồng.

Đạo diễn, NSND Lưu Quỳ chia sẻ về hành trình thực hiện bộ phim: "Khó nhất không phải là dựng lại bối cảnh lịch sử, mà là tìm được nhịp cảm xúc của ký ức. Mỗi viên đá, mỗi bậc thềm, mỗi mái nhà trong làng đều chất chứa một câu chuyện. Chúng tôi phải lắng nghe, để hiểu cách mà lịch sử đang nói với hiện tại".

Cầu Hàm Rồng đã trở thành biểu tượng của ý chí Việt Nam trong suốt hai cuộc kháng chiến. Trong thập niên 1960, Hàm Rồng trở thành "tọa độ lửa" - nơi quân dân Thanh Hóa làm nên kỳ tích bắn rơi hàng trăm máy bay Mỹ, bảo vệ tuyến huyết mạch giao thông Bắc - Nam. 

Hơn nửa thế kỷ đã qua, cây cầu vẫn hiên ngang giữa sông Mã, chứng nhân cho sự hồi sinh mạnh mẽ của vùng đất từng bị bom đạn tàn phá. Trong phim, hình ảnh cầu Hàm Rồng hiện lên không chỉ là biểu tượng chiến thắng, mà còn là "mạch nối" giữa quá khứ và hiện tại, giữa sức mạnh vật chất của công trình và sức mạnh tinh thần của con người Việt Nam.

Kể chuyện bằng ngôn ngữ hình ảnh

Đạo diễn, NSND Lưu Quỳ cho biết, ê kíp đã trải qua nhiều chuyến đi thực tế tại Thanh Hóa, dành nhiều thời gian chỉ để "sống" cùng không gian làng cổ. Có những buổi sớm tinh mơ, sương giăng khắp bến sông Mã, đoàn phim chỉ đứng lặng bên cầu Hàm Rồng mà không quay gì cả.

Từ cảm xúc ấy, NSND Lưu Quỳ chọn cách kể chuyện bằng ngôn ngữ hình ảnh hơn là lời bình. Ông sử dụng những góc flycam bao quát không gian sông Mã - núi Ngọc để phô diễn vẻ hùng vĩ của vùng đất thiêng, xen kẽ tư liệu chiến tranh gốc và hình ảnh hiện tại nhằm tạo độ liền mạch của thời gian.

Điểm nhấn trong phim là âm nhạc. Đạo diễn lựa chọn hòa âm từ giai điệu của nhạc sĩ An Thuyên, người từng sáng tác cho phim Quê ta Sông Mã - Hàm Rồng năm 1990. "Âm nhạc trong phim không chỉ để minh họa, mà là một nhân vật kể chuyện. Có lúc nhạc lặng im để khán giả nghe tiếng lòng nhân chứng, có lúc nhạc trỗi dậy như tiếng trống đồng ngân giữa không gian. Tôi muốn khán giả cảm nhận được sự chuyển động của ký ức - từ trầm đến sáng, từ bi thương đến kiêu hãnh.", đạo diễn chia sẻ.

Bằng cách kết hợp giữa điện ảnh, tài liệu và cảm xúc nghệ thuật, Đông Sơn - Miền ký ức trở thành một cuộc hành hương tinh thần - nơi quá khứ được sống lại trong hiện tại.

Tầng ý nghĩa sâu xa mà Đông Sơn - Miền ký ức khơi dậy là sợi dây gắn kết bền chặt giữa gia đình - làng - đất nước. Ở làng cổ Đông Sơn, mỗi mái nhà, mỗi con ngõ đều mang dấu ấn của nếp sống cộng đồng, nơi tình thân và nghĩa xóm kết tụ thành sức mạnh gìn giữ quê hương.

Đạo diễn Lưu Quỳ chia sẻ: "Càng tìm hiểu Đông Sơn, tôi càng thấy rõ triết lý sống Việt Nam nằm trong mối liên kết bền bỉ ấy. Không có sự tách rời giữa gia đình và Tổ quốc. Giữ gìn ký ức quê hương cũng chính là giữ gìn bản sắc dân tộc".

Phim vì thế không chỉ tái hiện một vùng văn hóa, mà còn khắc họa tinh thần cộng cảm - cộng cư - cộng mệnh của người Việt. Chính từ  mối dây ấy, truyền thống và ký ức được nuôi dưỡng, lan tỏa, trở thành sức mạnh nội sinh làm nên bản lĩnh Việt Nam hôm nay.

Hình ảnh kết phim, dòng sông Mã vẫn miệt mài chảy qua chân cầu Hàm Rồng, soi bóng những mái ngói rêu phong của làng cổ Đông Sơn. Trong âm hưởng của bản nhạc cuối phim, người xem dường như vẫn nghe thấy đâu đó tiếng trống đồng vọng về từ quá khứ, hòa cùng tiếng pháo cao xạ năm xưa và nhịp sống hôm nay.