"Gỡ rối"... cho rối

Thách thức nan giải

Toạ đàm Bảo tồn và phát huy nghệ thuật rối trong cuộc sống đương đại diễn ra ngày 10/11 tại Nhà hát Múa rối Thăng Long (Hà Nội), là hoạt động trong khuôn khổ Festival Thăng Long – Hà Nội lần thứ nhất. Các chuyên gia, nhà quản lý văn hoá, nghệ sĩ và nghệ nhân rối đã cùng thẳng thắn nhìn nhận thực trạng, khó khăn, thách thức và thảo luận giải pháp "gỡ rối" cho rối.

Múa rối là một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo, mang đậm bản sắc và tâm hồn Việt. Trải qua nhiều năm tháng, múa rối luôn là biểu tượng của sự sáng tạo, khéo léo và tinh thần lạc quan của người Việt.

Phát biểu tại tọa đàm, Phó Giám đốc Sở VHTT Hà Nội Lê Thị Ánh Mai cho rằng, trải qua nhiều biến động của thời gian, nghệ thuật múa rối không chỉ còn là trò diễn dân gian mà đã trở thành một ngôn ngữ văn hoá đặc sắc, được gìn giữ và sáng tạo qua nhiều thế hệ nghệ nhân.

"Tuy nhiên, trong bối cảnh toàn cầu hoá và sự phát triển mạnh mẽ của các loại hình giải trí mới, việc đưa múa rối trở lại gần hơn với công chúng đương đại đang đặt ra những yêu cầu mới về tư duy, mô hình tổ chức và phương thức hoạt động chuyên nghiệp hơn…", bà Mai nhận định.

NSƯT Thanh Hiền, Giám đốc Nhà hát Múa rối Thăng Long chia sẻ, trong bối cảnh toàn cầu hoá hiện nay, nghệ thuật truyền thống nói chung và nghệ thuật rối nói riêng đang đứng trước nhiều cơ hội và thách thức. Đó là sự cạnh tranh của các loại hình giải trí hiện đại, sự thay đổi thị hiếu khán giả, cùng những khó khăn trong việc gìn giữ đội ngũ nghệ nhân, khán giả và không gian diễn xướng truyền thống.

Quá trình đô thị hoá khiến một số phường rối nước còn giữ được nghiệp tổ cũng bị thu hẹp dần không gian biểu diễn. Bên cạnh đó, kinh phí duy trì hoạt động biểu diễn luôn là vấn đề nan giải.

Những khó khăn để duy trì hoạt động, xây dựng đội ngũ nghệ nhân kế cận cũng như tạo sức hút với du khách đã được "người trong cuộc" chia sẻ tại tọa đàm.

Trưởng phường rối nước Đào Thục Đặng Minh Hưng cho biết, việc bảo tồn và phát huy rối nước đang gặp không ít khó khăn. Con rối trong quá trình lưu giữ, vận chuyển, va chạm và đặc biệt là thường xuyên ngâm dưới nước nên dễ bị hư hỏng, phải đầu tư mới. Cùng với đó là bài toán đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị, kinh phí duy trì phường rối cũng như đào tạo đội ngũ nghệ nhân kế cận rất hạn chế.

"Những khó khăn này khiến cho công tác bảo tồn, phát huy nghệ thuật truyền thống của cha ông chưa được như mong muốn", ông Hưng bộc bạch.

Theo đại diện phường rối cổ truyền làng Yên (xã Thạch Xá), hiện nay việc đưa yếu tố đương đại vào nghệ thuật múa rối tại địa phương chưa được thực hiện do nhiều nguyên nhân. Nguồn kinh phí để bảo tồn và phát triển nghệ thuật múa rối hiện nay chủ yếu từ nguồn Nhà nước, cấp theo quy định. Hoạt động biểu diễn để thu lợi nhuận tại địa phương gần như không có. Công tác đào tạo nguồn nhân lực cho việc phát huy nghệ thuật múa rối cũng gặp khó khăn.

"Gỡ rối" cho rối vì thế vẫn đang là những thách thức, đôi khi là nan giải đối với đội ngũ nghệ nhân , và cả các nhà quản lý, chuyên gia và nhà nghiên cứu.

Trả lại không gian xưa cho rối

Nhìn nhận những thách thức, NSND Hoàng Tuấn, nguyên Giám đốc Nhà hát Múa rối Thăng Long cho biết: "Trước kia Hà Nội có hơn 20 phường rối, giờ chỉ còn vài phường, điều này cho thấy sự thất truyền của nghệ thuật truyền thống tại các làng quê. Bên cạnh đó, lực lượng nghiên cứu lý luận – phê bình các môn nghệ thuật truyền thống đang trong tình trạng báo động, hầu như Trường Đại học Sân khấu – Điện ảnh không còn đào tạo nữa."

Phó Giám đốc Sở VHTT Hà Nội Lê Thị Ánh Mai cho rằng, đưa nghệ thuật múa rối vào đời sống không chỉ là khôi phục một loại hình truyền thống mà còn là xây dựng một không gian văn hoá sáng tạo – nơi nghệ thuật dân gian được tôn vinh và phát triển phù hợp với đời sống hiện đại.

Theo Phó Giám đốc Sở VHTT Hà Nội, điều quan trọng nhất là nâng cao tính chuyên nghiệp, từ khâu tổ chức, dàn dựng, đào tạo nghệ sĩ đến chiến lược quảng bá, hợp tác với du lịch và giáo dục trong hoạt động của các đoàn, các nhóm nghệ thuật rối. Khi các đơn vị nghệ thuật có phương thức hoạt động rõ ràng, tự chủ và sáng tạo, múa rối sẽ có cơ hội thực sự trở lại mạnh mẽ trong đời sống cộng đồng.

Đánh giá thực trạng bảo tồn và phát huy nghệ thuật múa rối, bà cho rằng, dù nghệ thuật truyền thống đang gặp nhiều khó khăn nhưng cũng có những đơn vị làm tốt công tác bảo tồn. Như Nhà hát Múa rối Thăng Long, địa chỉ đã chứng minh rằng khi nghệ thuật được tổ chức và quản lý bài bản, nó có thể vừa bảo tồn, vừa phát triển.

Năm 2023, Nhà hát thực hiện hơn 1600 suất diễn, phục vụ hàng trăm ngàn lượt khán giả, đạt doanh thu hơn 70 tỉ đồng. Trung bình mỗi ngày có 6- 8 suất diễn, với hơn một ngàn khán giả, phần lớn là khách quốc tế.

NSƯT Lê Văn Ngọ, nguyên Giám đốc Nhà hát Múa rối Thăng Long cho rằng, bảo tồn và phát triển rối nước không thể chỉ bảo tồn các tích trò cổ biểu diễn trong nhà hát, bởi rối nước có hàng trăm trò trong dân gian. "Hãy đưa rối nước về với ruộng đồng. Bảo tồn nghệ thuật múa rối không phải chỉ bảo tồn các trò diễn cổ mà còn cần bảo tồn không gian biểu diễn rối tại các làng quê", ông nói.

NSND Hoàng Tuấn nhấn mạnh vai trò của đào tạo trong bảo tồn và phát huy nghệ thuật múa rối, đặc biệt, cần phải đưa nghệ thuật rối vào trường học một cách khoa học, bài bản.

NSND Trịnh Thuý Mùi, Phó Chủ tịch Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam cũng cho rằng, để bảo tồn và phát huy giá trị di sản của nghệ thuật múa rối cần phải đưa nghệ thuật này vào trong nhà trường. Các phường rối, nhà hát múa rối cần tổ chức những buổi biểu diễn cho học sinh, bởi đó là cách để giữ nguồn khán giả của mình.

Là loại hình di sản đóng góp quan trọng cho chiến lược phát triển công nghiệp văn hoá  Thủ đô, để nghệ thuật múa rối thực sự sống trong đời sống, các chuyên gia cho rằng, cần một chiến lược đồng bộ và bền vững, vừa bảo tồn giá trị truyền thống, vừa khuyến khích sáng tạo, đồng thời tăng cường quảng bá ra thế giới. 

Câu chuyện của rối nói chung, rối nước nói riêng đang đặt ra những yêu cầu về lời giải cho bài toán vượt qua thách thức trong bối cảnh hiện nay, khi công chúng ngày càng có nhiều hơn chọn lựa cho đời sống văn hóa tinh thần.