Lời thề quyết tử: Giá trị sống còn của độc lập và văn hóa dân tộc

Trong dòng chảy ký ức về những ngày đầu toàn quốc kháng chiến, Lời thề quyết tử như gợi lại một thời khắc sinh tử của dân tộc, đưa người xem mở ra một không gian suy tưởng sâu sắc về sức mạnh tinh thần, về mặt trận văn hóa - nơi lời thề giữ nước được hun đúc bằng trí tuệ, bản lĩnh và lý tưởng của con người Việt Nam.

Phim tài liệu Lời thề quyết tử do Điện ảnh Quân đội nhân dân sản xuất, đưa người xem trở lại bối cảnh đặc biệt của lịch sử Việt Nam sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Nền độc lập vừa giành được chưa kịp củng cố đã phải đối mặt với cuộc xâm lược trở lại của thực dân Pháp. Trong hoàn cảnh ấy, Hà Nội trở thành tâm điểm của cuộc đối đầu mang tính sống còn. Trong phim, khán giả có thể thấy rõ những ngày đêm khói lửa của Hà Nội mùa Đông 1946, một tình thế lịch sử đặc biệt: khi vận mệnh dân tộc vào thế "ngàn cân treo sợi tóc", mỗi quyết định, mỗi hành động đều mang ý nghĩa định đoạt tương lai đất nước.

Ngay sau khi đất nước độc lập, Chính phủ lâm thời phải đối mặt với muôn vàn khó khăn, thách thức: hậu quả tàn khốc của chế độ thực dân, nạn đói giết chết hơn 2 triệu người, 90% dân mù chữ và nguy cơ tái xâm lược từ nhiều phía.

Ngày 3/9/1945, Chính phủ lâm thời khẩn trương đặt ra ba nhiệm vụ trọng tâm và cấp thiết: diệt giặc đói, giặc dốt và giặc ngoại xâm.

Sự linh hoạt, mềm dẻo của ta được thể hiện qua chính sách ngoại giao "tạm hòa hoãn với Pháp để gạt quân Tưởng, rồi lại tạm hòa hoãn với Pháp để kéo dài thời gian chuẩn bị kháng chiến" nhằm giữ vững độc lập chủ quyền dân tộc. Tận cùng sự nhân nhượng là Lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến, viết tại căn nhà cụ Nguyễn Văn Dương (làng Vạn Phúc, TP Hà Nội).

Lời thề quyết tử của dân tộc vang lên hào sảng, trực tiếp đáp lại nhiệm vụ diệt giặc ngoại xâm: "Không! Chúng ta thà hi sinh tất cả chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ. Bất kỳ đàn ông, đàn bà, bất kỳ người già, người trẻ... hễ là người Việt Nam thì phải đứng lên đánh thực dân Pháp để cứu Tổ quốc". Chính trong bối cảnh ấy, lời thề "Quyết tử để Tổ quốc quyết sinh" không còn là khẩu hiệu, mà trở thành lời cam kết thiêng liêng của toàn dân.

Để giữ vững nền độc lập non trẻ, cùng với nhiệm vụ vũ trang chống giặc ngoại xâm, việc củng cố sức mạnh nội tại qua Mặt trận Văn hóa trở nên vô cùng cần thiết và sống còn.

Bộ phim cho thấy công cuộc đấu tranh chống "giặc" thầm lặng song song với nhiệm vụ quân sự, đó là giặc đói và giặc dốt. Việc diệt giặc dốt chính là một phần của mặt trận văn hóa, vì "một dân tộc dốt là một dân tộc yếu". Đó là hình ảnh phong trào "hũ gạo cứu đói" và phong trào "Bình dân học vụ", nơi người dân tìm cách học chữ trong điều kiện khó khăn, không có giấy thì viết trên cát, không có bút thì dùng lô tre.

Sự đồng lòng, quyết tâm giải quyết các vấn đề nội bộ này đã tạo nên nền tảng tinh thần vững chắc nhất cho cuộc kháng chiến. Do đó, một trong những điểm nhấn quan trọng nhất của phim tài liệu Lời thề quyết tử là việc đặt mặt trận văn hóa song hành với tiến trình lịch sử của cuộc kháng chiến.

GS TS Trần Thanh Hiệp, tác giả kịch bản phim chia sẻ: "Đây là cách tiếp cận nhằm làm rõ một sự thật lịch sử: trong cuộc đấu tranh bảo vệ độc lập dân tộc, văn hóa và nghệ thuật không đứng ngoài cuộc, mà là một bộ phận hữu cơ của sự nghiệp kháng chiến. Lời thề quyết tử nằm trong tổng đề tài chung của Bộ phim dài tập về mặt trận văn hóa, những đóng góp của các nghệ sĩ - chiến sĩ trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược. Đây là đề tài ý nghĩa khi đất nước bước vào giai đoạn phát triển mới với nhiều cơ hội và thách thức".

Hưởng ứng lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh, đông đảo văn nghệ sĩ - trí thức đã tự nguyện dấn thân vào chiến trường bằng năng lực sáng tạo của mình. Họ sáng tác trong điều kiện vô cùng gian khó, giữa bom đạn, thiếu thốn, hiểm nguy, nhưng vẫn kiên định với lý tưởng phụng sự Tổ quốc.

Những tác phẩm nghệ thuật ra đời trong giai đoạn ấy không chỉ phản ánh hiện thực chiến tranh, mà còn bồi đắp niềm tin, củng cố ý chí, nuôi dưỡng khát vọng độc lập cho cả dân tộc. Phim khắc họa rõ nét hình ảnh người nghệ sĩ - chiến sĩ, những con người đã coi sáng tạo nghệ thuật là một hình thức chiến đấu.

Các văn nghệ sĩ như Nam Cao, Kim Lân, Quang Dũng... đã rời bỏ tổ ấm gia đình, dấn thân vào mặt trận. Nếu Nam Cao đưa ra quan điểm "sống đã rồi hãy viết", thì Nguyễn Đình Thi khẳng định: "Văn nghệ phụng sự kháng chiến, nhưng chính kháng chiến đem đến cho văn nghệ một sức sống mới".

Bộ phim khiến người xem xúc động với câu chuyện về sự ra đời của Điện ảnh Cách mạng tại chiến khu Đồng Tháp Mười, nơi "in tráng phim được thực hiện thủ công trên một chiếc thuyền có mui lưu động" để tránh sự càn quét của địch. Phim tài liệu đầu tiên Trận Mộc Hóa với cảnh chiến đấu chân thực, mang lại nhiều cảm xúc cho người xem và đi vào lịch sử điện ảnh dân tộc.

Trong điều kiện thông tin bị chia cắt, văn hóa - nghệ thuật trở thành cầu nối tinh thần giữa hậu phương và tiền tuyến, giữa Hà Nội, chiến khu Việt Bắc và Nam Bộ kháng chiến, góp phần tạo nên một mặt trận tinh thần thống nhất trên phạm vi cả nước.

Đặc biệt, trong khi các mặt trận chiến đấu đang ác liệt, nhà nước đã tổ chức một đoàn chiếu bóng dùng một toa xe lửa đi từ Bắc vào Nam để chiếu phim tuyên truyền cổ động. Đồng bào đã đi vài chục cây số, đợi vài ngày chỉ để được xem phim có cảnh Bác Hồ trên đất Pháp, cảnh cờ đỏ sao vàng tung bay.

Đạo diễn, Thượng tá Phạm Thanh Hùng lựa chọn một thái độ làm phim nghiêm cẩn và nhất quán. Trước sự hạn chế về tư liệu hình ảnh của giai đoạn kháng chiến chống thực dân Pháp, đoàn làm phim không tìm cách "lấp đầy" lịch sử bằng hư cấu hay suy diễn, mà khai thác tối đa những tranh vẽ, ảnh tư liệu còn lại, kết hợp với lời bình và âm nhạc để tạo nên mạch cảm xúc xuyên suốt.

Quan điểm "không đặt giả định "nếu như", không suy diễn lịch sử" trở thành một nguyên tắc sáng tạo xuyên suốt bộ phim. Chính sự tôn trọng lịch sử ấy giúp Lời thề quyết tử giữ được độ tin cậy của một tác phẩm tài liệu, tạo không gian cho người xem tự suy ngẫm, tự đối thoại với quá khứ.

"Âm nhạc trong phim cũng được sử dụng như một lớp ký ức lịch sử. Những ca khúc ra đời trong giai đoạn 1945 - 1948 như Nam Bộ kháng chiến; Hà Nội vùng đứng lên không chỉ tái hiện không khí thời đại, mà còn khơi gợi cảm xúc tập thể, giúp người xem cảm nhận được tinh thần Bắc - Trung – Nam, một lời thề chung, đúng như tinh thần mà phim đã nhấn mạnh", Thượng tá Phạm Thanh Hùng chia sẻ.

Lời thề quyết tử không áp đặt người xem phải nghĩ gì, mà dẫn dắt bằng câu hỏi: Điều gì đã khiến cả một dân tộc sẵn sàng hy sinh tất cả để bảo vệ nền độc lập vừa giành được? Câu trả lời nằm trong chính mạch lời bình, trong từng khuôn hình, trong sự hiện diện của con người Việt Nam với đầy đủ trí tuệ, lòng yêu nước và tinh thần trách nhiệm.

GS TS Trần Thanh Hiệp kỳ vọng: "Đất nước đang bước vào một chặng đường phát triển mới, nơi thời cơ và thách thức đan xen, đặt ra những yêu cầu ngày càng cao. Trong bối cảnh ấy, độc lập dân tộc và bản sắc văn hóa luôn là giá trị cốt lõi, có ý nghĩa sống còn. Hơn bao giờ hết, đội ngũ văn nghệ sĩ ở mọi loại hình nghệ thuật cần tiếp tục khẳng định vai trò của mình - những chiến sĩ kiên cường trên mặt trận văn hóa của thời đại hôm nay."

"Giá trị lớn nhất của Lời thề quyết tử không chỉ nằm ở việc tái hiện lịch sử, mà ở khả năng đối thoại với hiện tại. Trong bối cảnh đất nước đang bước vào giai đoạn phát triển mới, bộ phim gợi nhắc rằng độc lập dân tộc và văn hóa dân tộc mãi là những giá trị sống còn", đạo diễn Phạm Thanh Hùng chia sẻ thêm.

Giữ trọn lời thề quyết tử không chỉ là bảo vệ chủ quyền lãnh thổ, mà còn là giữ gìn bản sắc văn hóa, bảo vệ nền tảng tinh thần của xã hội, chống lại sự xói mòn các giá trị cốt lõi. Nếu trong chiến tranh, văn nghệ sĩ là chiến sĩ trên mặt trận văn hóa, thì trong thời bình, họ vẫn mang trên mình trách nhiệm sáng tạo, trách nhiệm xã hội và trách nhiệm trước lịch sử.

Lời thề quyết tử gửi tới khán giả thông điệp sâu sắc: mỗi thế hệ người Việt Nam đều có một lời thề trước Tổ quốc, hiện thực hóa bằng hành động, bằng trách nhiệm và bằng sự dấn thân trong chính thời đại của mình.