Ngăn bạo lực học đường: học gì từ kinh nghiệm quốc tế?

(Ảnh minh họa)

Phần Lan: Nhắm vào "nhóm khán giả"

Khi nói đến các chương trình chống bắt nạt học đường hiệu quả nhất thế giới, không thể không nhắc đến mô hình KiVa của Phần Lan. Điểm đột phá của KiVa nằm ở triết lý: thay vì chỉ tập trung vào nạn nhân và kẻ bắt nạt, họ nhắm mục tiêu vào nhóm đông đảo nhất - những người chứng kiến.

TS. Tâm lý Tô Nhi A (giảng viên Đại học Luật TP Hồ Chí Minh) phân tích: "Trọng tâm không phải ở người gây bạo lực hay nạn nhân, mà ở nhóm chứng kiến - bởi nếu không có 'khán giả', hành vi bạo lực mất đi đất diễn. Trẻ được dạy cách can thiệp tích cực, báo cáo ẩn danh và bảo vệ bạn bị hại."

Chương trình KiVa (viết tắt của Kiusaamista Vastaan - chống bắt nạt) được xây dựng dựa trên nghiên cứu cho thấy: trong hầu hết các vụ bắt nạt, có khoảng 80-90% học sinh trong lớp đóng vai trò người ngoài cuộc. Nếu nhóm này thờ ơ hoặc cổ vũ, bạo lực sẽ tiếp diễn. Nhưng nếu họ lên tiếng phản đối, tỷ lệ thành công trong việc chấm dứt bắt nạt lên đến 80%.

Bài học cho Việt Nam: Thay vì chỉ trừng phạt học sinh gây bạo lực, chúng ta cần quan tâm đến những học sinh chứng kiến. Dạy các em rằng im lặng không phải là vô tội mà là đồng lõa. Cần xây dựng các bài học thực tế về cách can thiệp an toàn, cách báo cáo sự việc và hỗ trợ nạn nhân.

Nhật Bản, Hàn Quốc: Kỷ luật đi đôi với giáo dục đạo đức

Sau một thời gian dài chật vật với nạn bạo lực học đường (ijime), Nhật Bản đã xây dựng một hệ thống phòng chống đa tầng với hai trụ cột chính: kỷ luật nghiêm khắc và giáo dục đạo đức sâu rộng.

Chuyên gia giáo dục Bùi Khánh Nguyên chia sẻ: "Ở Nhật Bản, bạo lực học đường được kiểm soát nhờ kỷ luật nghiêm khắc song song với giáo dục đạo đức (moral education) và mô hình homeroom giúp giáo viên chủ nhiệm gắn bó mật thiết với học sinh".

Ở Nhật, mỗi vụ việc bạo lực học đường được xem là trách nhiệm chung của nhà trường. Nếu một học sinh đánh bạn, ban giám hiệu và giáo viên chủ nhiệm có thể bị xử lý kỷ luật vì "thiếu quản lý". Nhật Bản còn có hệ thống cố vấn học đường (school counselor) bắt buộc ở tất cả các trường phổ thông, chịu trách nhiệm can thiệp ngay khi phát hiện dấu hiệu xung đột. Quan điểm của họ rất rõ ràng: "Kỷ luật không phải để trừng phạt, mà để hình thành nhân cách".

Tại Hàn Quốc, sau một loạt các vụ tự tử vì bắt nạt học đường, quốc gia này đã xây dựng hệ thống phòng chống mang tính liên ngành cao.

TS. Tô Nhi A cho biết: "Tại Hàn Quốc, các vụ việc đều được xử lý bởi đội phản ứng liên ngành gồm chuyên viên tâm lý, cảnh sát và cơ quan giáo dục, đảm bảo vừa có yếu tố tâm lý - vừa có yếu tố pháp lý."

Tại Hàn Quốc, từ 2012, học sinh có hành vi bạo lực học đường bị ghi nhận vào hồ sơ vĩnh viễn, ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình xét tuyển đại học và xin việc. Một số trường đại học danh tiếng như Seoul National University hay Yonsei tuyên bố từ chối thí sinh có tiền sử bạo lực học đường, dù điểm số xuất sắc đến đâu.

Bên cạnh hình thức kỷ luật, Hàn Quốc áp dụng mô hình "trung tâm phục hồi hành vi", nơi học sinh phải tham gia tư vấn tâm lý, lao động cộng đồng và viết thư xin lỗi nạn nhân.

Bài học cho Việt Nam: Giáo dục nhân cách và ngăn chặn bạo lực học đường cần được đặt lên trên "thành tích" hay "điểm số". Cần xây dựng hệ thống phòng ngừa tổng thể, kết hợp kỷ luật nghiêm minh với giáo dục đạo đức và hỗ trợ tâm lý cho học sinh.

Bắc Âu: Giáo dục cảm xúc - xã hội (SEL) – "vắc xin" ngừa bạo lực

Các nước Bắc Âu như Thụy Điển, Đan Mạch, Na Uy xem Giáo dục cảm xúc - xã hội (Social and Emotional Learning - SEL) là quốc sách. Đây chính là "vắc-xin" phòng chống bạo lực hiệu quả nhất.

Chuyên gia Bùi Khánh Nguyên giải thích: "SEL là quá trình giúp học sinh thanh thiếu niên hiểu và quản lý cảm xúc của bản thân, thiết lập và duy trì các mối quan hệ tích cực, đưa ra các quyết định có trách nhiệm, đồng cảm với người khác, ứng xử phù hợp với các tình huống xã hội..."

Chương trình SEL được tích hợp xuyên suốt từ mầm non đến trung học, với 5 năng lực cốt lõi:

1. Tự nhận thức: Nhận biết cảm xúc, suy nghĩ của bản thân

2. Tự quản lý: Kiểm soát cảm xúc, hành vi trong các tình huống khác nhau

3. Nhận thức xã hội: Biết đặt mình vào vị trí người khác, đồng cảm

4. Kỹ năng quan hệ: Giao tiếp hiệu quả, hợp tác, giải quyết xung đột

5. Ra quyết định có trách nhiệm

Bài học cho Việt Nam: Thay vì các giờ học kỹ năng sống rời rạc, chúng ta cũng cần nghiên cứu một chương trình SEL toàn diện, được đưa vào chính khóa với sự đầu tư bài bản về chuyên môn và nhân lực.

Thay đổi tư duy: Từ "chữa cháy" sang "phòng ngừa"

Chuyên gia Bùi Khánh Nguyên nhấn mạnh: "Điều Việt Nam cần lúc này không chỉ là 'học mô hình', mà là học tinh thần - tinh thần xây dựng trường học như một cộng đồng cảm xúc an toàn, nơi mỗi cá nhân đều có trách nhiệm trong việc ngăn chặn bạo lực và nuôi dưỡng lòng nhân ái".

Ông cũng chỉ ra rào cản lớn nhất: "Một trong những rào cản lớn nhất là tư duy 'ngại trách nhiệm' trong hệ thống giáo dục, khiến việc xử lý các vấn đề tâm lý - xã hội thường bị xem như 'vùng rủi ro', dễ phiền phức hơn là cơ hội giáo dục".

Bài học lớn nhất từ kinh nghiệm quốc tế không nằm ở các mô hình cụ thể, mà ở tư duy phòng ngừa và sự đầu tư bài bản cho giáo dục cảm xúc - xã hội. Khi trường học trở thành một cộng đồng biết quan tâm, dũng cảm và nhân ái, bạo lực sẽ bị đẩy lùi.