Quyên góp ủng hộ mùa bão lũ: Làm sao minh bạch và hiệu quả?

Mỗi năm bão lũ quét qua, mạng xã hội lại phủ kín hình ảnh người dân mất trắng nhà cửa, trường lớp ngập sâu, và những chuyến xe chở nhu yếu phẩm tất bật hướng về vùng tâm bão. Lòng tốt tuy không phải là nghĩa vụ, nhưng cách thể hiện lòng tốt cũng cần phải học. Đã có không ít vụ tranh cãi liên quan đến thu – chi từ thiện, cách phân phát, hay thậm chí việc "thần tốc kêu gọi rồi… im lặng". Những ồn ào ấy đặt ra câu hỏi: Làm từ thiện thế nào để minh bạch, bền vững và thực sự giúp được người cần giúp?

Minh bạch – nền móng của niềm tin

Vấn đề lớn nhất của từ thiện mùa bão lũ không phải thiếu tiền, mà là thiếu cơ chế kiểm soát rõ ràng. Khi ai cũng có thể kêu gọi đóng góp chỉ trong vài phút trên mạng xã hội, nhưng người gửi tiền thường không biết tiền đi đâu, về đâu.

Sự mơ hồ khiến niềm tin lung lay. Không ít nhà hảo tâm chia sẻ rằng họ muốn giúp, nhưng "sợ tiền không tới tay dân". Còn những người làm thiện nguyện nghiêm túc thì chịu chung sự nghi ngờ.

Sự minh bạch vì thế trở thành yêu cầu tối quan trọng. Minh bạch không chỉ là công khai tổng số tiền, mà còn phải rõ quy trình, tiêu chí hỗ trợ và cách phân bổ. Mỗi đồng đóng góp là một sự gửi gắm và trách nhiệm của người nhận là phải bảo vệ đúng giá trị đó.

Tự phát hay chuyên nghiệp? Hai mặt của một vấn đề

Nếu như thiện nguyện tự phát xuất phát từ trái tim, linh hoạt, nhanh và không nặng thủ tục. Nhưng chính sự "linh hoạt" ấy dễ dẫn đến chồng chéo, thiếu an toàn và thiếu kiểm soát.

Ngược lại, các tổ chức chuyên nghiệp - như hội chữ thập đỏ, tổ chức phi lợi nhuận, nhóm thiện nguyện đã đăng ký pháp nhân - có quy trình rõ ràng hơn, từ khảo sát, phân nhóm đối tượng, lập danh sách nhận hỗ trợ, dự toán chi phí, báo cáo tài chính,…

Dù vậy, cách làm chuyên nghiệp đôi khi bị cho là "chậm hơn", mất thời gian chờ đợi hơn. Nhưng thực tế, không có mô hình nào hoàn hảo. Vấn đề là phải phối hợp: nhóm tự phát có thể đảm nhận khâu phản ứng nhanh, còn các tổ chức chuyên nghiệp đảm nhiệm phân phối dài hạn, tái thiết sau bão lũ và báo cáo tài chính.

Hơn 10 năm qua, anh Phạm Quang Vũ – Trưởng đoàn thiện nguyện cùng hơn 20 bạn tình nguyện viên tại thành phố Hồ Chí Minh, sử dụng hình ảnh cá nhân của mình để trực tiếp kết nối với mạnh thường quân, phối hợp chặt chẽ với Chính quyền, mặt trận Tổ quốc địa phương, cứu hộ cứu nạn khắp các tỉnh thành trên cả nước để tổ chức các chương trình thiện nguyện, từ thiện và cứu trợ thiên tai. Trong đợt cứu trợ khu vực thiên tai vừa rồi, một mình anh trực tiếp bàn giao và trao tặng 8 tấn nhu yếu phẩm, 41 triệu tiền mặt hỗ trợ các hoàn cảnh khó khăn.

Đối với đoàn thiện nguyện chùa Hoa Vân - Hoàng Xá, xã Quốc Oai, các sư thầy và Phật tử tại đây duy trì hoạt động thiện nguyện bằng quỹ hàng tháng do các cá nhân đóng góp, kết hợp kêu gọi, thu gom vật phẩm từ người dân lân cận và các mạnh thường quân. "Mình vận động mọi người thông qua tài khoản cá nhân được mở riêng, tiếp nhận theo từng cuộc vận động, đoàn sẽ quản lý toàn bộ số tiền đóng góp tự nguyện, mở sổ ghi chép, sao kê đầy đủ thông tin về kết quả tiếp nhận. Đặc biệt, đoàn mình luôn công khai kết quả sử dụng để chứng minh toàn bộ số tiền đã vận động và sử dụng trên trang cá nhân và gửi minh chứng lại tới nhà chùa và Chính quyền địa phương nơi tiếp nhận" – Phật tử Nguyễn Vân Anh - thành viên đoàn thiện nguyện chia sẻ về cách làm từ thiện minh bạch và bền vững.

Tuy nhiên, "giữa vùng lũ, câu chuyện người nào nhanh tay nhanh chân nhận được, "nhà này nhận ba lần, nhà kia không nhận được suất nào" không phải hiếm. Trong khi đó, nhu yếu phẩm có hạn, nhu cầu thì quá nhiều và thay đổi theo từng thời điểm, rồi những người ở sâu trong vùng cô lập lại không nhận được thông tin", anh Phạm Quang Vũ chia sẻ thêm.

Tình trạng này có thể xuất phát từ các nguyên nhân như thiếu thông tin, thiếu tiêu chí rõ ràng trước khi bắt đầu và thiếu liên lạc giữa các đoàn thiện nguyện,…

Giải pháp có thể đơn giản hơn chúng ta nghĩ: lập "bản đồ hỗ trợ" theo thôn/xã, cập nhật liên tục (dù chỉ bằng bảng giấy ở UBND xã); có người phụ trách ghi chép; các đoàn đến đăng ký trước khi phát. Điều này không làm chậm quá trình, mà ngược lại, giúp người dân được nhận đúng thứ họ cần, vào đúng thời điểm họ cần.

Cũng theo anh Vũ, "nếu được, nên ưu tiên tiếp cận cụ thể qua cán bộ thôn xóm, nếu đủ nhân lực sẽ tiếp cận từng hộ hoặc kêu gọi bà con đến nhận để đảm bảo các suất được trao đủ tới người dân. Ngoài ra, cũng có thể bàn giao mặt trận Tổ quốc địa phương và tuân theo quy trình chặt chẽ, nếu nhân lực không đủ, đến tay bà con cũng sẽ bị chậm. Chính vì vậy, cần linh hoạt, linh động, đảm bảo xác thực thông tin loãng và thay đổi theo tình hình thực tế mà vẫn đảm bảo quy trình hiệu quả và rõ ràng."

Đối với việc kêu gọi và vận động tiền từ thiện, anh Vũ cũng chỉ sử dụng duy nhất một tài khoản ngân hàng, báo cáo công khai, sao kê minh bạch trên các trang cá nhân mà mình sử dụng kêu gọi. Đồng thời, tất cả các suất trao đi đều có sự chứng kiến và đóng dấu mộc của Chính quyền địa phương. Những hoàn cảnh khó khăn (thương vong, nhà sập) đều được xác thực và đến tận nơi trao trực tiếp, ký tên danh sách và có sự chứng kiến của Chính quyền địa phương phối hợp.

Làm từ thiện cũng cần trang bị kiến thức

Có những hỗ trợ tốt nhưng không phù hợp. Như việc chở tới tâm bão hàng tấn quần áo cũ trong khi người dân đang cần lương thực; gửi tiền mặt vào thời điểm giao thông chia cắt; hoặc phát mì tôm cho nơi không có nước sạch để nấu. Vì vậy, người làm thiện nguyện cần nắm những nguyên tắc cơ bản: luôn khảo sát trước tình hình địa phương, nhu cầu của người dân và phối hợp chặt chẽ với cán bộ xã; phân loại hỗ trợ theo giai đoạn: cứu trợ khẩn cấp – nhu yếu phẩm – phục hồi sinh kế; hạn chế tối đa đồ cũ, vật dụng cũ nếu chưa qua kiểm định,… Một kiến thức đúng có thể giúp tiết kiệm các nguồn lực mà vẫn mang lại giá trị lớn hơn.

Giai đoạn	Nên thu gom	Tránh thu gom
Khẩn cấp (0-72h)	Nước sạch, đèn pin, áo mưa, lương khô, đồ hộp, bánh, sữa,…	Chỉ gửi quần áo cũ hoặc gửi tiền mặt khi giao thông chia cắt
Ổn định tạm thời (3–14 ngày)	Gạo, thuốc men, đồ dùng, vật dụng sinh hoạt, tã, bỉm, băng vệ sinh,…	Thực phẩm dễ hỏng, đồ điện tử không phù hợp
Tái thiết (Sau 14 ngày)	Hỗ trợ tiền mặt, sinh kế, sửa nhà, hỗ trợ giáo dục, đường xá	Phát quà tự phát không có khảo sát

Bảng tổng hợp tham khảo những vật phẩm quyên góp theo từng giai đoạn phù hợp

Nhà nước ta khuyến khích, tôn vinh và tạo điều kiện thuận lợi cho tổ chức, cá nhân tham gia đóng góp tự nguyện và tổ chức vận động đóng góp tự nguyện. Pháp luật không cấm cá nhân kêu gọi ủng hộ đối với các trường hợp bị bệnh nặng, tai nạn giao thông, chạy thận, hoàn cảnh nghèo khó... bằng tài khoản cá nhân của mình thông qua mạng xã hội Facebook và Zalo với mục đích nhân đạo. Tuy nhiên mọi hoạt động phải công khai, minh bạch, đúng mục đích, đúng đối tượng và thực hiện đúng theo quy định tại Nghị định số 93/2021/NĐ-CP ngày 27/10/2021 của Chính phủ.

Theo đó, để làm rõ việc kêu gọi từ thiện bằng số tài khoản riêng của cá nhân kêu gọi ủng hộ, từ thiện phải đảm bảo yêu cầu sau:

- Cá nhân mở tài khoản riêng tại ngân hàng thương mại theo từng cuộc vận động để tiếp nhận, quản lý toàn bộ tiền đóng góp tự nguyện, bố trí địa điểm phù hợp để tiếp nhận, quản lý, bảo quản hiện vật đóng góp tự nguyện trong thời gian tiếp nhận

- Có biên nhận các khoản đóng góp tự nguyện bằng tiền mặt, hiện vật tiếp nhận được khi tổ chức, cá nhân đóng góp yêu cầu

- Cá nhân không được tiếp nhận thêm các khoản đóng góp tự nguyện sau khi kết thúc thời gian tiếp nhận đã cam kết và có trách nhiệm thông báo đến nơi mở tài khoản về việc dừng tiếp nhận các khoản đóng góp tự nguyện.

Sau mỗi trận thiên tai, tổn thương lớn nhất không chỉ là mái nhà đổ sập, mà còn là sự bất an kéo dài. Trẻ em mất trường lớp, người lớn sợ mưa lớn, nhiều gia đình mất người thân và phải đối diện cú sốc tâm lý. Điều này cho thấy từ thiện bão lũ không chỉ dừng lại ở "cho cái ăn, cái mặc", mà luôn cần sự đồng hành, hỗ trợ lâu dài về sinh kế phát triển và sức khỏe tâm lý. Và chỉ có sự minh bạch và hiệu quả, mới có thể giúp hoạt động ấy trở nên bền vững và lâu dài.

Mỗi đóng góp đều đáng quý, nhưng một đồng đến đúng tay người cần còn quý gấp nhiều lần. Từ thiện mùa bão lũ không chỉ là cứu trợ, mà đó là cách chúng ta củng cố niềm tin xã hội, nuôi dưỡng tinh thần tương thân tương ái và cùng nhau xây dựng một cơ chế thiện nguyện lành mạnh - nơi lòng tốt được bảo vệ, không bị vụ lợi.