Mỗi dân tộc, mỗi vùng miền đều có cách tạo màu cho xôi, nhưng với đồng bào Mường ở Phú Thọ thì món xôi ngũ sắc có những hương vị đặc trưng và nét đặc sắc riêng biệt.
Để có một đĩa xôi ngũ sắc ngon, đẹp mắt cần phải tuân thủ nghiêm ngặt từ khâu chọn gạo nếp, nguyên liệu tạo màu cho xôi và các công đoạn ngâm gạo, đồ xôi… Gạo nếp được đồng bào lựa chọn là gạo nếp Gà gáy Phú Thọ - hạt gạo nếp phải căng mẩy, được ngâm nước trước 5 tiếng để khi đồ lên sẽ bóng, thơm và dẻo. Để nhuộm màu cho xôi, người Mường dùng lá cây có sẵn trong vườn: màu đỏ được tạo nên từ lá cây cẩm đỏ, màu tím từ lá cây cẩm tím, màu xanh từ hoa đậu biếc, màu vàng là màu của nghệ tươi, màu trắng là màu nguyên bản của gạo nếp. Tiếp đó là sự cầu kỳ trong khâu nấu lá, giã lá, củ để lấy nước màu dùng cho việc trộn và ngâm gạo nếp tạo màu. Gạo nếp Gà gáy được ngâm theo từng màu khác nhau, ngâm khoảng 5 tiếng để màu thấm vào từng hạt gạo nếp.
Khâu đồ xôi cũng đòi hỏi sự cầu kỳ không kém, gạo đã trộn màu được bỏ từng lượt vào chõ bằng gỗ chuyên dùng. Gạo nhuộm màu vàng, đỏ, tím thường được rải ở lượt dưới cùng trõ đồ, ngăn cách nhau bằng lá chuối và trên cùng chắc chắn phải là lớp gạo nếp nguyên bản màu trắng. Quá trình đồ xôi ngũ sắc cũng đòi hỏi phải có một sự cảm nhận đủ chuẩn của người nấu để xôi vừa chín tới, vừa đượm màu. Người Mường luôn canh lửa vừa, khi nào nếp có mùi thơm là xôi đã chín, hạt xôi bóng đẹp nhưng không ướt, khi nguội hạt se lại nhưng vẫn mềm, dẻo và thơm đặc trưng.
Khâu đồ xôi cũng đòi hỏi sự cầu kỳ
Với người Mường, 5 màu: xanh, đỏ, tím, vàng, trắng của xôi tượng trưng cho triết lý ngũ hành âm dương và con người hòa hợp. Màu đỏ tượng trưng cho Hỏa, màu trắng tượng trưng cho Kim, màu tím tượng trưng cho Thủy, màu vàng là Thổ và màu xanh tượng trưng cho Mộc. Đồng thời, nó còn thể hiện tình cảm đoàn kết của dân tộc Mường nói riêng và các dân tộc ở miền Tây Bắc nói chung.
Sắc màu của xôi thể hiện những ước vọng của người Mường về một cuộc sống hài hòa với trời đất, sự sum vầy của gia đình, sự gắn kết của cộng đồng và sự may mắn trong cuộc sống.
Xôi ngũ sắc là món ăn truyền thống trong các dịp lễ, Tết của người Mường, thể hiện lòng thành kính, biết ơn của con cháu với ông bà tổ tiên và trong những bữa ăn tiếp khách quý.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!