Giải Nobel Y học 2025: Những phát hiện đột phá về hệ miễn dịch

Ba nhà khoa học Mary E. Brunkow, Fred Ramsdell và Shimon Sakaguchi vừa được trao Giải Nobel Y học 2025 cho những phát hiện mang tính đột phá về “dung nạp miễn dịch ngoại vi”- cơ chế giúp hệ miễn dịch không quay lại tấn công chính cơ thể.

“Đội cận vệ” của hệ miễn dịch

Mỗi ngày, hệ miễn dịch của chúng ta phải đối đầu với hàng nghìn vi sinh vật tìm cách xâm nhập. Điều thú vị là, nhiều loại trong số này đã “ngụy trang” bằng cách bắt chước hình dạng của chính tế bào con người. Vậy làm sao cơ thể biết được đâu là kẻ thù, đâu là đồng minh?

Câu trả lời đến từ những nghiên cứu tiên phong của ba nhà khoa học: Mary E. Brunkow (Viện Sinh học hệ thống ở Seattle, Mỹ), Fred Ramsdell (Công ty Sonoma Biotherapeutics tại San Francisco, Mỹ) và Shimon Sakaguchi (Đại học Osaka, Nhật Bản). Họ đã phát hiện ra “đội cận vệ” của hệ miễn dịch: các tế bào T điều hòa (regulatory T cells, hay Tregs) - những tế bào có nhiệm vụ giám sát và ngăn chặn các tế bào miễn dịch khác tấn công nhầm vào chính cơ thể.

Câu chuyện bắt đầu từ năm 1995, khi Shimon Sakaguchi đi ngược lại quan điểm của giới khoa học lúc bấy giờ. Với phần lớn các nhà nghiên cứu tin rằng, khả năng “tự kiểm soát” của hệ miễn dịch chỉ đến từ quá trình loại bỏ tế bào nguy hại trong tuyến ức (gọi là dung nạp trung tâm - central tolerance), Sakaguchi đã chứng minh điều ngược lại: hệ miễn dịch còn có một tầng bảo vệ khác, phức tạp hơn: đó là nhóm tế bào hoàn toàn mới có khả năng ngăn ngừa bệnh tự miễn.

Đến năm 2001, hai nhà khoa học Mary Brunkow và Fred Ramsdell công bố một phát hiện quan trọng khác: họ tìm ra nguyên nhân khiến một giống chuột dễ mắc bệnh tự miễn bất thường - đó là đột biến trong gen Foxp3. Không dừng lại ở chuột, họ chứng minh đột biến tương tự ở người cũng gây ra căn bệnh tự miễn hiếm gặp có tên IPEX.

Hai năm sau, Sakaguchi tiếp tục nối kết các mảnh ghép khi chứng minh Foxp3 chính là gen điều khiển sự phát triển của tế bào T điều hòa mà ông từng phát hiện. Những tế bào này hoạt động như “người gác cổng” - giám sát hệ miễn dịch, đảm bảo nó nhận diện đúng kẻ thù và không phá hoại mô, cơ quan của chính mình.

Hướng đi mới trong điều trị bệnh tự miễn

Tế bào T là “chiến binh” chủ chốt trong hệ miễn dịch. Đây là loại bạch cầu được sản sinh trong tủy xương, có nhiệm vụ phát hiện và tiêu diệt vi khuẩn xâm nhập hoặc tế bào ung thư.

Phát hiện của ba nhà khoa học vừa nhận giải Nobel đang thu hút mạnh mẽ sự chú ý của các công ty dược và sinh học. Hàng trăm thử nghiệm lâm sàng hiện nay đang tập trung vào việc điều chỉnh hoạt động của Tregs nhằm điều trị bệnh tự miễn và hỗ trợ các liệu pháp điều trị ung thư.

Từ nền tảng ấy, ngành nghiên cứu về dung nạp miễn dịch ngoại vi ra đời, mở ra hướng đi mới cho việc điều trị ung thư, bệnh tự miễn và cấy ghép nội tạng. Nhiều liệu pháp dựa trên các nguyên lý này đã bước vào giai đoạn thử nghiệm lâm sàng, hứa hẹn tạo ra những bước tiến lớn trong y học hiện đại.

Các liệu pháp mới dựa trên tế bào T điều hòa đang được phát triển để điều trị các bệnh như tiểu đường type 1, viêm ruột, viêm khớp dạng thấp và đa xơ cứng. Một số thử nghiệm lâm sàng bước đầu cho thấy kết quả đầy hứa hẹn - thay vì chỉ ức chế miễn dịch chung như trước đây, các liệu pháp mới có thể “huấn luyện” lại hệ miễn dịch, khiến nó học cách phân biệt giữa “bạn” và “thù”.

Điều cốt yếu là tế bào T phải phân biệt được “ta” và “địch”: nếu chúng tấn công nhầm mô lành, cơ thể sẽ sinh ra các bệnh tự miễn như tiểu đường type 1 hay đa xơ cứng. Từ cuối thập niên 1980, giới khoa học biết rằng các tế bào T nguy hiểm bị loại bỏ trong tuyến ức - nơi chúng trưởng thành.

Những thông tin bên lề thú vị

Giải Nobel Y học 2025 được công bố vào ngày 6/10 vừa qua tại Viện Karolinska ở Stockholm, Thụy Điển. Ba nhà khoa học sẽ chia nhau phần thưởng trị giá 11 triệu krona Thụy Điển (tương đương khoảng 871.400 bảng Anh).

Bà Mary Brunkow là nữ khoa học gia thứ 14 được trao giải Nobel Y học. Khi công bố giải thưởng, Tổng thư ký của Ủy ban Nobel - Giáo sư Thomas Perlmann, cho biết ông mới chỉ liên lạc được với Shimon Sakaguchi: “Chúng tôi có số điện thoại của cả ba nhà khoa học trên, nhưng có lẽ họ đang để chế độ im lặng”. Bà Mary Brunkow biết tin mình được Viện Hàn lâm khoa học Thụy Điển vinh danh theo cách khá thú vị: bị đánh thức vì chú chó sủa bởi có các nhiếp ảnh gia đứng ngoài cửa.