“Mỏ vàng” di sản đang chờ được khai thác

Ảnh: Thu Trang

Trong bối cảnh Thành phố hướng đến mô hình "siêu đô thị" sau khi hợp nhất với Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu, vấn đề bảo tồn và khai thác giá trị di sản được đặt ở vị trí trung tâm, vừa giữ gìn bản sắc văn hóa, vừa phục vụ mục tiêu phát triển đô thị bền vững.

Đổi mới tư duy bảo tồn

Những năm qua, TP Hồ Chí Minh đã triển khai nhiều chương trình quan trọng theo quyết định của Thủ tướng Chính phủ, gồm Chương trình Bảo tồn và phát huy bền vững giá trị di sản văn hóa Việt Nam giai đoạn 2021-2025, Chương trình Số hóa Di sản giai đoạn 2021-2030 và Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa 2025-2035. Các chương trình này tạo nền tảng để Thành phố tiếp tục hoàn thiện hệ thống thiết chế văn hóa và đầu tư vào các giá trị di sản vật thể - phi vật thể mang đặc trưng riêng của đô thị.

Ông Trần Thế Thuận - Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao TP Hồ Chí Minh - cho biết, việc hợp nhất với Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu đã mở rộng không gian di sản theo hướng phong phú cả về lịch sử, văn hóa lẫn loại hình. Sự giao thoa giữa di sản đô thị Sài Gòn - Gia Định, các giá trị công nghiệp - dịch vụ hiện đại của Bình Dương và văn hóa biển đảo của Bà Rịa - Vũng Tàu đòi hỏi Thành phố phải xây dựng chiến lược bảo tồn mới, hài hòa giữa gìn giữ truyền thống và phát huy giá trị di sản như một nguồn lực phát triển kinh tế - xã hội, hướng tới bản sắc của một đô thị quốc tế.

Định hướng giai đoạn 2026-2030, tầm nhìn 2045, ngành Di sản văn hóa TP Hồ Chí Minh tập trung hoàn thiện cơ chế quản lý, tăng cường phối hợp liên ngành, thúc đẩy chuyển đổi số và mở rộng sự tham gia của cộng đồng trong hoạt động bảo tồn. Thành phố dự kiến triển khai 34 dự án đầu tư công thuộc lĩnh vực di tích, văn hóa và bảo tàng, với tổng mức đầu tư hơn 2.000 tỷ đồng, gồm các dự án chuyển tiếp và những dự án khởi công mới từ năm 2026.

TP Hồ Chí Minh hiện sở hữu hệ thống di sản dày đặc với 321 di tích, 226 công trình và địa điểm kiểm kê, 23 bảo tàng (7 bảo tàng loại I), 15 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và 3 di sản được UNESCO ghi danh. Trong thời gian qua, Thành phố đã đầu tư hơn 1.400 tỷ đồng để tu bổ 83 di tích và phát triển nhiều dự án bảo tàng quy mô lớn. Theo PGS-TS Đặng Văn Bài - Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa Quốc gia - sự hợp nhất ba địa phương không chỉ tạo ra phép cộng đơn thuần mà hình thành một đô thị có sức mạnh tổng hợp vượt trội. Ông cho rằng TP Hồ Chí Minh cần chuyển từ tư duy "bảo tồn tĩnh" sang "bảo tồn di sản sống", bằng cách tái tạo công năng di tích để các công trình lịch sử, kiến trúc cổ và làng nghề truyền thống có thể trở thành không gian sáng tạo, kinh doanh và sinh hoạt cộng đồng trong nhịp sống đô thị hiện đại.

Tích hợp di sản vào phát triển đô thị

Dù sở hữu kho di sản phong phú, tỷ lệ khai thác thực tế vẫn còn rất thấp. Tính đến năm 2022, chỉ khoảng 20% di sản được đưa vào hoạt động du lịch trong tổng số 185 di tích xếp hạng; phần còn lại bị lãng quên, xuống cấp hoặc chưa được kết nối với tour tuyến. Nhiều lễ hội truyền thống và loại hình di sản phi vật thể vẫn chưa được tích hợp vào các sản phẩm du lịch - văn hóa, cho thấy tiềm năng kinh tế từ di sản vẫn đang bị bỏ ngỏ.

Ông Nguyễn Minh Nhựt, Phó Trưởng ban Văn hóa - Xã hội HĐND TP Hồ Chí Minh - nhận định, để khai thác di sản hiệu quả, Thành phố cần đẩy mạnh số hóa, đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao và đa dạng hóa sản phẩm dựa trên di sản, đồng thời nâng cao vai trò của cộng đồng - lực lượng trực tiếp gìn giữ và hưởng lợi từ di sản.

TS Lê Thị Minh Lý - nguyên Phó Cục trưởng Cục Di sản văn hóa - đánh giá TP Hồ Chí Minh là một đô thị sáng tạo, năng động, hội nhập và tôn trọng khác biệt. Theo bà, bảo tồn di sản không thể theo hướng đóng băng mà phải thích ứng với đời sống đương đại, nhưng vẫn giữ nguyên giá trị cốt lõi - đó là cách nhận diện bản sắc và tạo nên phong cách văn hóa riêng của Thành phố.

Bà Lê Tú Cẩm - Chủ tịch Hội Di sản văn hóa TP Hồ Chí Minh - nhấn mạnh rằng, di sản là tài sản chiến lược của quốc gia trong phát triển công nghiệp văn hóa. Để những tiềm năng đó thực sự trở thành động lực phát triển, Thành phố cần tạo ra một mạng lưới kết nối rộng mở giữa các ngành nghề, các thế hệ và các thành phần trong xã hội. Di sản phải trở thành nguồn cảm hứng cho các hoạt động sáng tạo mới, được hỗ trợ bởi công nghệ và phát triển theo cơ chế thị trường nhưng vẫn đảm bảo tôn trọng bản sắc. Bên cạnh đó, Nhà nước cần ban hành những chính sách cụ thể để thúc đẩy hợp tác công - tư trong lĩnh vực di sản, tạo nền tảng pháp lý rõ ràng giúp các mô hình khai thác di sản mới có điều kiện hình thành và phát triển bền vững.

TS Nguyễn Thị Hậu - Tổng Thư ký Hội Khoa học Lịch sử TP Hồ Chí Minh - kiến nghị cần có một nghị quyết riêng về di sản văn hóa để tạo hành lang pháp lý mạnh mẽ hơn, tương xứng với quy mô và tính đặc thù của một đô thị lớn.

Các chuyên gia đều đồng ý rằng, TP Hồ Chí Minh đang đối mặt với "nghịch lý phát triển và bảo tồn", một mặt cần phát triển nhanh hiện đại, mặt khác phải giữ được hồn cốt của văn hóa. Những hạn chế về nguồn lực, kinh phí, nhận thức xã hội và áp lực đô thị hóa đòi hỏi phải có những giải pháp sáng tạo và quyết liệt hơn.