Mưa lũ lịch sử ở Nam Trung Bộ: Vì sao nhiều yếu tố cực đoan, hiếm gặp xuất hiện cùng lúc?

Tổ hợp thời tiết cực đoan hiếm gặp

Những ngày qua, Tây Nguyên - Nam Trung Bộ ghi nhận một đợt mưa lũ hiếm gặp trong nhiều năm. Ông Hoàng Phúc Lâm cho biết đã có ba điểm lũ vượt mốc lịch sử trên các sông Kỳ Lộ, Ba, Dinh Ninh Hòa, trong khi nhiều sông khác như Kôn, Cái Nha Trang, Cái Phan Rang, Krông Ana, Srêpôk duy trì mực nước rất cao, nhiều đoạn trên báo động 3 hoặc tiệm cận ngưỡng cảnh báo.

Theo phân tích của Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia, đợt mưa lớn này diễn ra ngay sau chuỗi mưa kéo dài từ cuối tháng 10, đầu tháng 11. Tháng 10, tổng lượng mưa ở nhiều nơi miền Trung đã cao hơn 80, thậm chí trên 100% so với cùng kỳ nhiều năm, có nơi đạt từ 1/3 đến 1/2 tổng lượng mưa cả năm. Đất ở nhiều khu vực núi đã bão hòa, mất liên kết, nên chỉ cần một đợt mưa mới với cường độ không quá lớn cũng đủ kích hoạt lũ quét, sạt lở đất, làm rủi ro thiên tai tăng vọt.

Các chuyên gia khí tượng khẳng định đợt mưa lũ này không xuất phát từ một nguyên nhân đơn lẻ. Ông Trương Bá Kiên cho rằng đây là kết quả cộng hưởng của hàng loạt yếu tố cực đoan hiếm khi xảy ra cùng lúc. Không khí lạnh tăng cường mạnh, tràn xuống sớm và sâu hơn bình thường; khi gặp dãy Trường Sơn Nam đã bị bẻ hướng thành gió đông bắc rồi gió đông, tạo mưa diện rộng trên khu vực.

Cùng thời điểm, gió đông từ biển vào mang lượng ẩm dồi dào, bị chặn bởi địa hình nên càng làm tăng cường độ và thời gian mưa. Vùng hội tụ gió quy mô lớn hình thành, khiến mưa đổ dồn và kéo dài nhiều ngày. Khối gió này còn được tăng cường bởi áp cao Thái Bình Dương đang hoạt động mạnh, duy trì liên tục trường gió ẩm đông - đông bắc.

Dải mây xích đạo trong những ngày qua cũng hoạt động mạnh và lan lên phía bắc, góp phần tăng nhiễu động và giữ cho trường mưa ở Nam Trung Bộ - Tây Nguyên duy trì ở mức rất cao, kéo dài từ đêm 17/11 đến nay. Ở quy mô khu vực, mưa từ Quảng Trị đến Khánh Hòa có những điểm ghi nhận lượng mưa 1.000 - 1.200 mm như Sơn Thành Tây, Sơn Thành Đông, Hòa Mỹ Tây, Sơn Long, Sơn Định, Sông Hinh.

Lượng mưa lớn liên tiếp, ngay sau các đợt mưa trước đó, buộc nhiều hồ thủy điện phải vận hành xả nước, làm mực nước nền trên các sông duy trì ở mức cao. Vì vậy, khi đợt lũ mới xuất hiện, nhiều sông nhanh chóng chạm và vượt mốc lịch sử như ghi nhận trên sông Kỳ Lộ, Ba, Dinh Ninh Hòa. Ông Mai Văn Khiêm nhấn mạnh, điểm mấu chốt chính là "nền đất" và "nền nước": đất đã suy yếu, sông đã cao, nên ngưỡng chịu đựng thực tế thấp hơn rất nhiều so với các kịch bản cũ.

Khí quyển 'no nước' và áp lực lên vận hành hồ chứa

Các phân tích mà giới chuyên môn viện dẫn cho thấy, biến đổi khí hậu đang "siêu nạp" hoạt động của các dòng ẩm trong khí quyển. Chỉ trong 85 năm, lượng hơi nước di chuyển qua khí quyển Trái đất đã tăng 12%. Khi nhiệt độ toàn cầu tăng, mỗi 1 độ C tăng thêm cho phép không khí chứa nhiều hơn khoảng 7% hơi nước trước khi bão hòa. Khí quyển vì thế ở trạng thái "no nước" hơn, tạo nền cho các trận mưa cực đoan cả về cường độ lẫn tần suất.

Những dải ẩm cực đại trong khí quyển - đang trở thành mắt xích then chốt giải thích vì sao mưa lũ cực đoan xuất hiện dồn dập. Phân tích dữ liệu cho thấy trong 30 năm qua, các luồng ẩm mạnh nhất (top 10%) liên quan đến hơn 1/3 số ngày mưa cực lớn (top 5%) trên toàn cầu. Nhiều khu vực như Tây Phi, Địa Trung Hải, Đông Nam Á, Bắc Âu ghi nhận chỉ số vận chuyển hơi nước tích hợp tăng mạnh, trùng với nơi xảy ra các trận lũ lớn trong giai đoạn gần đây.

Năm 2024 và năm 2025, nhiều thảm họa nghiêm trọng đã xuất hiện đúng tại các vùng có dòng ẩm tăng nhanh. Việt Nam - Myanmar - Thái Lan là nơi siêu bão Yagi gây thiệt hại lớn; giữa tháng 11/2025, Thái Lan trải qua trận lũ lớn; Nepal ghi nhận lượng mưa 24 giờ ở mức cao nhất hơn nửa thế kỷ. Gần đây, các cơn bão Ragasa, Bualoi, Kalmaegi, Fung-wong cũng gây mưa lớn, ngập lụt nặng tại nhiều nơi.

Trong bối cảnh đó, việc dự báo và vận hành hồ chứa ở Tây Nguyên - Nam Trung Bộ chịu sức ép ngày càng lớn. Mưa lớn nối tiếp mưa lớn, nền đất suy yếu, nhiều hồ thủy điện, thủy lợi phải duy trì mực nước cao để đảm bảo nhiệm vụ phát điện và cấp nước, trong khi không gian thoát lũ bị thu hẹp.

Khi Trái đất ấm lên, khí quyển "no nước" hơn, các dòng ẩm cực đại hoạt động mạnh hơn, những đợt mưa lũ như vừa qua ở Tây Nguyên - Nam Trung Bộ sẽ khó được coi là ngoại lệ. Đó là lý do giới chuyên môn liên tục cảnh báo phải cập nhật kịch bản, nâng năng lực dự báo, đồng thời xem xét lại quy trình vận hành hồ chứa theo hướng chủ động hơn, gắn với quản lý rủi ro lũ quét, sạt lở đất và ngập lụt trong điều kiện thời tiết ngày càng cực đoan.