Hợp tác năng lượng - giải pháp "không vốn ban đầu" cho doanh nghiệp nhỏ và vừa

Giữa bối cảnh chuyển đổi xanh và yêu cầu giảm phát thải ngày càng khắt khe, nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa đang chật vật với bài toán chi phí đầu tư cho tiết kiệm năng lượng. Mô hình hợp tác năng lượng (Energy Service Company – ESCO) đang được xem là "lối thoát" thông minh – khi doanh nghiệp không cần bỏ vốn ban đầu mà vẫn được nâng cấp hệ thống, giảm tiêu thụ điện, cắt chi phí sản xuất.

Trong bối cảnh chuyển đổi số và chuyển đổi xanh lan rộng khắp nền kinh tế, các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) tại Việt Nam đang đứng trước hai thách thức lớn: chi phí vận hành tăng cao và áp lực về năng lượng – vừa từ phía chi phí tiêu thụ, vừa từ yêu cầu nâng cao hiệu suất để đáp ứng mục tiêu phát triển bền vững. Thông điệp từ Bộ Công Thương là rõ ràng: trong thời đại mới, hợp tác năng lượng (Energy Service Company – ESCO, hình thức hợp tác với bên cung cấp giải pháp tiết kiệm năng lượng) chính là chìa khóa giúp các SME vượt qua rào cản lớn nhất - vốn đầu tư ban đầu - và gia nhập cuộc đua sử dụng năng lượng hiệu quả.

Theo Chương trình quốc gia về sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả giai đoạn 2019‑2030 (VNEEP 3), do Bộ Công Thương triển khai, việc hỗ trợ kỹ thuật và tài chính nhằm thúc đẩy dự án tiết kiệm năng lượng, cải tạo thiết bị, công nghệ đối với các cơ sở sản xuất – kinh doanh đang được đẩy mạnh. Điều này mở ra cơ hội cho mô hình "không vốn ban đầu" – nơi SME không cần phải bỏ ra một khoản đầu tư lớn để đổi mới vận hành, mà thay vào đó ký hợp đồng dịch vụ với công ty ESCO, nhận tiết kiệm và chia sẻ lợi ích từ hiệu quả năng lượng.

Vai trò của Bộ Công Thương trong mô hình này rất rõ: vừa là cơ quan quản lý Nhà nước về lĩnh vực năng lượng và công nghiệp, vừa là đầu mối thúc đẩy, hỗ trợ và kiểm soát việc triển khai các giải pháp sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả. Với khung chính sách rõ ràng và nguồn hỗ trợ kỹ thuật, các SME có thể tiếp cận hợp tác năng lượng mà không bị gánh nặng vốn ban đầu, qua đó gia tăng lợi thế cạnh tranh và đáp ứng các mục tiêu phát triển bền vững.

Ưu thế lớn nhất của hợp tác năng lượng nằm ở việc chia sẻ rủi ro và chi phí đầu tư. Thay vì doanh nghiệp phải tự đầu tư toàn bộ chi phí mua sắm, lắp đặt, vận hành hệ thống tiết kiệm năng lượng (như máy biến áp, đèn LED công nghiệp, hệ thống điều khiển tự động…), công ty ESCO sẽ khảo sát hiện trạng, đưa ra giải pháp tối ưu và thực hiện đầu tư ban đầu. SME chỉ cần trả phí dịch vụ hoặc chia sẻ một phần lợi ích từ tiết kiệm năng lượng sau khi hệ thống vận hành ổn định. Cách thức này rất phù hợp với doanh nghiệp nhỏ – vốn hạn chế, ngân sách đầu tư ít – nhưng vẫn muốn nâng cao hiệu quả năng lượng, giảm chi phí dài hạn và đáp ứng yêu cầu về môi trường.

Điều này cũng hoàn toàn phù hợp với yêu cầu của Nghị quyết 70‑NQ/TW về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, trong đó xác định rõ việc phát triển hệ thống hạ tầng năng lượng thông minh, sử dụng hiệu quả tài nguyên và giảm phát thải khí nhà kính. Việc SME áp dụng mô hình hợp tác năng lượng không chỉ giúp tiết kiệm điện, nhiên liệu mà còn góp phần vào mục tiêu lớn hơn của quốc gia về chuyển đổi xanh và phát triển bền vững.

Các bước thực hiện mô hình hợp tác năng lượng cho SME bao gồm: khảo sát hiện trạng tiêu thụ năng lượng, xác định các hạng mục tiết kiệm tiềm năng, ký hợp đồng dịch vụ năng lượng (ESCO) với công ty cung cấp giải pháp, triển khai lắp đặt và vận hành hệ thống, theo dõi kết quả và chia sẻ lợi ích. Nhờ vậy doanh nghiệp ghi nhận ngay hiệu quả tiết kiệm mà không cần gánh khoản đầu tư ban đầu lớn. Với sự hỗ trợ từ phía Nhà nước – thông qua chương trình VNEEP, cơ chế chính sách, hỗ trợ kỹ thuật và truyền thông – mô hình này có thể nhân rộng nhanh chóng trong cộng đồng doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Tuy nhiên, để mô hình này thực sự phát huy tác dụng trên diện rộng, vẫn tồn tại một số thách thức cần được tháo gỡ. Thứ nhất, nhận thức về hiệu quả năng lượng và mô hình dịch vụ hợp tác năng lượng còn hạn chế trong một số SME – họ vẫn quen với cách vận hành truyền thống và e ngại thay đổi. Thứ hai, số lượng công ty ESCO đủ năng lực chưa nhiều, và SME cần đối tác đáng tin cậy, có khả năng triển khai toàn diện từ khảo sát, lắp đặt đến vận hành và bảo trì. Thứ ba, cơ chế hỗ trợ tài chính – vốn ưu đãi, bảo lãnh vay – tuy đã có nhưng cần được mở rộng, đơn giản hóa thủ tục để phù hợp với quy mô nhỏ của SME. Bên cạnh đó, việc theo dõi, đánh giá và đo đếm kết quả tiết kiệm năng lượng cần được chuẩn hóa để đảm bảo minh bạch, từ đó củng cố niềm tin cho các bên tham gia hợp tác.

Trước những thách thức này, Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công (Cục ĐCK) đã và đang có những giải pháp đồng bộ. Cụ thể, Cục ĐCK đã tham mưu cho Bộ Công Thương ban hành nhiều hướng dẫn và kế hoạch hành động để triển khai chương trình tiết kiệm năng lượng tại các khu công nghiệp, cụm công nghiệp và cơ sở sản xuất – nơi tập trung nhiều SME. Cùng lúc, chương trình hỗ trợ kỹ thuật và tài chính được thiết kế để giảm thiểu rào cản tiếp cận cho SME – một số doanh nghiệp đã bắt đầu áp dụng thành công mô hình hợp tác năng lượng và ghi nhận hiệu quả thiết thực trong chi phí vận hành và tiết kiệm năng lượng.

Cùng với việc lan tỏa mô hình tới doanh nghiệp, việc truyền thông và nâng cao nhận thức cũng được chú trọng. Chương trình VNEEP đã xác định rõ nhiệm vụ đào tạo, nâng cao năng lực quản lý và sử dụng năng lượng tiết kiệm cho các doanh nghiệp – đặc biệt là SME.

Trong bối cảnh kinh tế hội nhập và biến động chi phí năng lượng, mô hình hợp tác năng lượng "không vốn ban đầu" xuất hiện như một giải pháp chiến lược để SME nâng cao hiệu suất hoạt động, tiết giảm chi phí và chủ động hơn trong vận hành. Hơn nữa, khi nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế đánh giá cao hiệu quả mỗi đồng vốn đầu tư vào tiết kiệm năng lượng có thể mang lại tương đương nhiều lần đầu tư vào nguồn cung mới, thì việc SME bắt kịp mô hình này chính là bước đi khôn ngoan, gắn với chuỗi mục tiêu xanh và số hóa của nền kinh tế.