Đặc biệt, ứng dụng và đổi mới công nghệ đã đưa ngành sản xuất lúa gạo Việt Nam đứng trong top 3 các nước xuất khẩu gạo. Với việc xây dựng và hoàn thiện bản đồ công nghệ, kỳ vọng ngành lúa gạo Việt Nam sẽ tiếp tục khẳng định được vị thế trong tương lai.
Bản đồ công nghệ sẽ đưa ngành lúa gạo Việt Nam phát triển bền vững. (Ảnh minh họa: Bích Liên)
Lần đầu tiên bản đồ công nghệ được đề cập
Đề tài “Đánh giá hiện trạng, năng lực công nghệ và nhu cầu đổi mới công nghệ trong chọn tạo giống lúa và sản xuất lúa gạo” do Công ty CP Giống cây trồng Trung ương (Vinaseed) chủ trì được Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) và các chuyên gia ngành chọn tạo giống đánh giá cao. Đây cũng là lần đầu tiên một doanh nghiệp khoa học công nghệ Việt Nam đề cập đến khái niệm bản đồ công nghệ, nhằm đưa ngành lúa gạo Việt Nam phát triển bền vững.
Đề tài thuộc “Chương trình Đổi mới công nghệ quốc gia đến năm 2020” do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt năm 2010. Việc lựa chọn Vinaseed chủ trì xây dựng Đề tài cũng giúp việc nghiên cứu gắn với lợi ích của doanh nghiệp; khi nghiên cứu có kết quả tốt, doanh nghiệp sẽ thu được nhiều lợi nhuận. Đồng thời, doanh nghiệp cũng có trách nhiệm trong việc bảo hành những giống lúa mà mình tạo ra.
Theo ông Phạm Ngọc Lý, Chủ nhiệm Đề tài, Phó Tổng Giám đốc Vinaseed, cùng với Công ty, Đề tài còn có sự tham gia của Hội Khoa học nông thôn Việt Nam (Phano), Trung tâm Nghiên cứu và phát triển hệ thống nông nghiệp (Casrad) và Viện Di truyền nông nghiệp. Trong quá trình thực hiện, Ban chủ nhiệm Đề tài đã khảo sát các từ các cơ sở, hộ sản xuất, doanh nghiệp theo từng vùng miền (Hà Nội, Điện Biên, Hải Dương, Thái Bình, Hưng Yên, Phú Thọ, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Nam, Bình Định) đến các cơ quan quản lý nhà nước các cấp, viện nghiên cứu, nhà khoa học độc lập... Công tác khảo sát đã thu được nhiều kinh nghiệm quý báu và tạo sự đồng thuận từ các bên, điều trước đây gặp khá nhiều khó khăn khi thực hiện.
“Bản đồ công nghệ là bộ tài liệu mô tả, phân tích hiện trạng sử dụng công nghệ, mô tả mối tương quan giữa các loại công nghệ, sản phẩm và thị trường, nhận diện xu hướng phát triển công nghệ để từ đó làm cơ sở xác định mục tiêu, nhu cầu và lộ trình đổi mới công nghệ. Đây cũng là công cụ trong việc đánh giá toàn diện và khách quan hiện trạng, năng lực công nghệ trong ngành chọn tạo và sản xuất lúa gạo tại Việt Nam. Và thông qua đó, bất cứ thành phần kinh tế nào quan tâm cũng có thể nhận diện rõ ràng, chính xác những vấn đề như: Việt Nam đang sở hữu những công nghệ nào? Mức độ quan trọng của từng công nghệ và khoảng cách công nghệ so với thế giới ra sao?… Từ đó, làm căn cứ xây dựng chiến lược phát triển công nghệ cho riêng mình”, ông Phạm Ngọc Lý cho biết.
Tại Việt Nam, lúa gạo là lương thực chính để tạo ra các sản phẩm thiết yếu phục vụ đời sống. Vấn đề đảm bảo an ninh lương thực có vai trò to lớn trong việc thu ngoại tệ về cho đất nước. Chính vì vậy, Đảng và nhà nước rất quan tâm phát triển khoa học công nghệ trong lĩnh vực sản xuất lúa gạo. Vấn đề chọn tạo giống lúa là khâu trọng yếu, đột phá trong chuỗi liên kết nâng cao giá trị xuất khẩu gạo từ chọn tạo giống lúa, xây dựng quy trình kỹ thuật thâm canh đến xây dựng cánh đồng mẫu lớn, hệ thống khép kín nghiên cứu phát triển sản xuất, chế biến, kinh doanh lúa gạo xuất khẩu và tiêu thụ nội địa.
Tuy nhiên, hiện nay Việt Nam còn gặp nhiều khó khăn trong lĩnh vực này như: Trang thiết bị máy móc sử dụng trong công tác nghiên cứu chọn tạo giống lúa còn đơn sơ, thủ công; nhân lực trong công tác nghiên cứu chọn tạo giống còn nhiều hạn chế về năng lực, trình độ chuyên môn; nguồn vật liệu dùng cho nghiên cứu, chọn tạo giống lúa còn nghèo nàn; chính sách khoa học công nghệ trong nông nghiệp chưa khuyến khích các nhà khoa học tâm huyết…
Khảo sát thị phần lúa gạo thế giới năm 2016 cũng cho thấy, thị phần gạo của Việt Nam trên thế giới chỉ chiếm 18,3%; cùng mặt hàng gạo trắng 5% tấm nhưng giá xuất khẩu của Việt Nam lại thấp hơn gạo Thái Lan cùng phẩm chất tới 33 USD/tấn. Nguyên nhân là do chất lượng giống chưa cao (giống phổ thông nhập từ nước ngoài) và cả do phương thức canh tác. Câu hỏi đặt ra là Việt Nam cần nhanh chóng tạo ra giống lúa (thương hiệu) có chất lượng tốt, năng suất cao, giá trị cao từ những giống lúa đang sẵn có cho riêng người nông dân Việt Nam, có khả năng chịu hạn cho những vùng đất khác nhau, từng môi trường khí hậu khác nhau giữa vùng miền.
Theo đánh giá của các chuyên gia, chúng ta chưa nhận thức đầy đủ vai trò của khoa học công nghệ trong nghiên cứu chọn tạo giống lúa,chưa đầu tư đúng, đủ tầm cho lĩnh vực này phát triển như Thái lan, Trung Quốc hay Ấn Độ... Vì vậy, rất cần sự quan tâm đầu tư toàn diện hơn nữa của Nhà nước, doanh nghiệp về khoa học công nghệ trong công tác nghiên cứu chọn tạo giống lúa.
Bản đồ công nghệ định vị ngành lúa gạo
Trước thực trạng đó, việc ứng dụng Đề tài “Đánh giá hiện trạng, năng lực công nghệ và nhu cầu đổi mới công nghệ trong chọn tạo giống lúa và sản xuất lúa gạo” sẽ tạo cơ chế để các công ty được hợp tác cùng các cơ sở nghiên cứu công lập khai thác nguồn gene, có cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp đào tạo nguồn lực và hợp tác quốc tế về khoa học công nghệ…
Đối với ngành chọn tạo giống lúa hiện nay vẫn dựa trên công nghệ truyền thống (lai tạo), vai trò của các công nghệ mới chỉ đạt được một số kết quả bước đầu; chưa có sự liên kết, hợp tác chặt chẽ và kế thừa trong các khâu, nhánh công nghệ mới, cho nên chưa tạo được giống lúa đạt chuẩn quốc gia tương đương với giống lúa của một số nước trong khu vực và thế giới; chưa xây dựng được chế độ báo cáo và đánh giá chính xác từng giống lúa hằng năm hiện có bao gồm: diện tích, năng suất, chất lượng và thị phần xuất khẩu…
Với vai trò chủ trì xây dựng bản đồ công nghệ trong ngành chọn tạo và sản xuất lúa gạo, sau 2 năm làm việc tích cực, tới đầu năm 2016 Vinaseed đã hoàn thành Đề tài và chính thức được nghiệm thu vào tháng 10/2016. Báo cáo nghiên cứu của Vinaseed được các chuyên gia hàng đầu ngành chọn tạo giống đánh giá cao. Kết quả được kỳ vọng sẽ góp phần cung cấp những đánh giá, phân tích, ý kiến đề xuất giải pháp trong định hướng phát triển khoa học công nghệ ngành lúa gạo Việt Nam trong thời gian tới.
Nói về việc xây dựng bản đồ công nghệ trong ngành chọn tạo và sản xuất lúa gạo, ông Trần Văn Tùng, Thứ trưởng Bộ KH&CN cho rằng: “Chúng ta cần có những chiến lược đổi mới phù hợp hướng đến nền nông nghiệp sản xuất hàng hóa có giá trị gia tăng cao. Vì vậy cần đổi mới công nghệ, lập bản đồ công nghệ để nghiên cứu chọn tạo những giống lúa thuần chịu hạn mặn làm cơ sở triển khai trong thời gian tới. Bản đồ công nghệ về chọn giống lúa, sản xuất lúa gạo sẽ cho biết công nghệ tạo giống lúa đang ở viện nào, nơi nào có thế mạnh nhất, những doanh nghiệp nào đang ứng dụng để phân bổ nguồn lực hợp lý.
Theo TS Tạ Việt Dũng, Cục trưởng Cục Ứng dụng và Phát triển công nghệ, Bộ KH&CN, trong thời gian tới, để hoàn thiện và áp dụng kết quả xây dựng bản đồ công nghệ, Bộ sẽ xây dựng chiến lược chính sách, nghị quyết cấp quốc gia có gắn kết với phát triển KH&CN; thực hiện việc quản lý các đề tài, dự án, chương trình KH&CN; hỗ trợ doanh nghiệp xây dựng lộ trình đổi mới công nghệ và thực hiện hoạt động đầu tư nghiên cứu phát triển, đổi mới công nghệ rõ ràng, hiệu quả.
Nhằm phát triển công nghệ để tạo nguồn cung dồi dào cho ngành lúa gạo trong tương lai, Vinaseed luôn mong muốn Bộ KH&CN và các cơ quan quản lý Nhà nước có cơ chế để các công ty được hợp tác cùng các cơ sở nghiên cứu công lập trong việc khai thác nguồn gene, hệ thống cơ sở vật chất kỹ thuật, đặc biệt là thực hiện việc gắn hoạt động của các chuyên gia tạo giống với các doanh nghiệp và doanh nghiệp cùng góp vốn để nghiên cứu. Tăng cường hiệu quả hoạt động bảo hộ và thực thi quyền sở hữu trí tuệ. Đây là một yêu cầu rất quan trọng để khuyến khích các doanh nghiệp tăng cường đầu tư vào hoạt động nghiên cứu và phát triển khi các sản phẩm nghiên cứu của họ được bảo vệ. Đồng thời, hỗ trợ doanh nghiệp trong đào tạo nguồn lực và quan hệ hợp tác quốc tế thông qua các nghị định thư của Chính phủ và sớm ban hành các định chế tổ chức thị trường khoa học công nghệ./.