Xạ hương - Công dụng trong điều trị tai biến mạch máu não

Đột quỵ (tai biến mạch máu não), trong đông y thường gọi "trúng phong" là thể phong nhiệt, khác với phong hàn là trường hợp do lạnh, thường gặp vào mùa Đông. Từ xa xưa các thầy thuốc đông y đã sử dụng những vị thuốc có tính hàn mạnh như ngưu hoàng để điều trị cho bệnh nhân đột quỵ. Vị thuốc này còn thường được phối hợp với các vị thuốc có công năng khai khiếu tỉnh thần để tạo thành bài thuốc, ví dụ như An cung ngưu hoàng hoàn và Ngưu hoàng thanh tâm. Vị thuốc khai khiếu tỉnh thần đó là Xạ hương.

Do có mùi thơm nên y học cổ truyền cho rằng xạ hương có khả năng "dẫn thuốc quy đủ 12 kinh". Tuy nhiên do có nhiều tác dụng quý khác nên vị thuốc này thường mang một vai trò quan trọng, sử dụng cho công năng trên hệ thần kinh, tim mạch chứ không đơn thuần chỉ là chất dẫn thuốc. Theo sách Bản Kinh - một trong những y văn thuộc loại cổ nhất của y học cổ truyền Trung Quốc - xạ hương "chủ trị ác khí, khử độc, trị động kinh…".

Sách Danh y biệt lục đề cập đến việc sử dụng xạ hương lâu dài để tinh thần minh mẫn. Còn phần về xạ hương trong Bản thảo cương mục thì viết "thông các khiếu, khai kinh lạc… Xạ hương đi xuyên có thể thông các khiếu bị tắc, khai úng tắc kinh lạc. Nếu các chứng phong, chứng khí, chứng huyết, chứng đau, kinh quyết trưng hà, kinh lạc ủng bế, thông khiếu bất thông mà không dùng Xạ hương để khai thì không làm sao được".

Y học cổ truyền Việt Nam cũng đã biết đến và ứng dụng công năng làm tinh thần trí của xạ hương từ lâu, điển hình như trong tập Tâm đắc thần phương trong bộ Hải Thượng Y tông tâm lĩnh của danh y Hải Thượng Lãn Ông có giới thiệu nhiều phương thuốc chứa thành phần này.

Vậy thực chất xạ hương là gì? Là chất tiết từ túi thơm của hươu xạ, cầy hương hoặc một vài loại động vật có tuyến xạ khác. Con đực tiết ra chất này để quyến rũ con cái trong mùa sinh sản. Thực tế chỉ xạ hương của hươu xạ là được sử dụng trong bào chế thuốc. Loài động vật này khi xưa sinh sống rộng rãi từ vùng Siberia - Nga, đến vùng núi Hy Mã Lạp Sơn, Trung Quốc và cả ở Việt Nam.

Xạ hương ngoài việc dùng làm thuốc, còn được người xưa dùng trong lĩnh vực mỹ phẩm, làm chất định hương trong nước hoa. Một số tài liệu cổ cho rằng Alexander Đại đế đã sử dụng chất này như một bí quyết để quyến rũ phụ nữ? Do quý hiếm như vậy nên hươu xạ bị săn bắn đến mức đối mặt với nguy cơ tiệt chủng. Thậm chí ngày nay, mặc dù đã được đưa vào sách đỏ để bảo vệ nhưng theo ước tính của Quỹ quốc tế bảo vệ thiên nhiên WWF, mỗi năm vẫn còn khoảng 1.000 con hươu xạ đực bị săn trộm, chủ yếu ở Siberia. Hầu hết các nước trên thế giới cũng đã cấm buôn bán xạ hương và các chế phẩm khác từ hươu xạ.

Xạ hương sau khi lấy từ cơ thể hươu xạ ra có màu sắc và độ quánh hơi giống mật ong, để lâu sẽ xẫm lại và kết thành khối lổn nhổn. Các nhà khoa học đã phân tách thành phần của xạ hương và rút ra thành phần quan trọng nhất là một chất có cấu trúc đa vòng thơm, gọi là muscone. Từ đó người ta đã tìm ra cách tổng hợp nên thành phần này để thay thế cho xạ hương tự nhiên. Tùy vào nguyên liệu, công nghệ… mà có nhiều loại muscone khác nhau. Những loại rẻ tiền có giá khoảng một vài nghìn USD/1kg.

Xạ hương nhân tạo dùng trong ngành dược có cấu trúc phức tạp hơn và do đó khó chế biến hơn. Ví dụ như 3-Methyl cyclopentadecanone Muscetone là loại xạ hương nguyên liệu hàng đầu trong các sản phẩm đông y điều trị đột quỵ có giá đến hơn 100,000 USD/kg. Không nhiều nhà sản xuất có được công nghệ chế biến loại xạ hương nhân tạo này. Ngay cả ở Trung Quốc, nơi có nền y học cổ truyền dày truyền thống và vẫn được sử dụng rộng rãi, cũng chỉ có duy nhất 01 cơ sở sản xuất là Hồng Tế Đường có khả năng sản xuất loại xạ hương dược dụng chất lượng cao nói trên (cần biết rằng các nhà sản xuất đông y được cấp phép để sản xuất những chế phẩm thuốc có xạ hương như An cung ngưu hoàng hoàn, Ngưu hoàng thanh tâm lại có đến trên dưới 30).

Khoa học hiện đại cũng đã thử nghiệm tác dụng của xạ hương và đưa ra một số kết luận: xạ hương liều thấp gây hưng phấn hoạt động thần kinh trung ương và trí não nhưng lại gây ức chế ở liều cao (giống như bia rượu); làm giảm rõ rệt phù não, cải thiện tuần hoàn não và giúp não thích nghi với tình trạng thiếu oxy. Qua đó đã công nhận việc sử dụng xạ hương trong điều trị đột quỵ.

Cần chú ý xạ hương có tác dụng gây co bóp tử cung mạnh nên tuyệt đối không được dùng cho phụ nữ có thai. Một số chế phẩm có xạ hương là thực phẩm chức năng nên không ghi rõ chống chỉ định này, người tiêu dùng cần chú ý.

Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online!