Chỉ một chiếc còn hoạt động với đúng như mục đích nó được xây dựng cách đây 6 thế kỷ, đó là cối xay nước ở một vùng hẻo lánh, ở biên giới giữa Vương quốc Bỉ và Đại công quốc Luxembourg.
Một nhánh con suối bị chặn lại, tạo nên hồ nước nhỏ. Theo thư tịch cổ còn lưu lại thì hồ nước nhân tạo và cối xay bột sát cạnh đã có từ thế kỷ 15. Vùng này cách đây khoảng trăm năm vẫn còn hơn 400 cối xay bột chạy bằng sức nước, bây giờ chỉ còn có một.
Bà Adrienne Delacroix - Chủ cối xay bột Moulin de Hollange: "Đây là vùng bán sơn địa, nên có thể tận dụng độ dốc của địa hình để tạo thác nước. Nước đổ vào bánh xe từ bên trên, bánh xe này nhỏ hơn so với loại cọn nước có dòng nước chảy bên dưới bánh xe".
Cơ chế truyền lực thô sơ, bánh răng trục xoay đều bằng gỗ, đôi chỗ có nẹp thép, làm quay các phiến đá tròn của cối xay, phía bên trên tầng hầm. Thợ xay điều chỉnh tốc độ xay, độ mịn của bột, bằng cảm nhận theo kinh nghiệm. Ở đây ngoài cái cân kiểu cổ, thì không có bất cứ thiết bị đo nào cả.
Ông David Fragapane - Công nhân cho biết: "Nếu trục quay quá nhanh, có ba cách để giảm tốc độ. Hoặc dồn thêm lúa mì xuống, nhiều hạt cùng lúc sẽ làm giảm tốc độ quay, hoặc hạ thấp tấm chắn nước ở đầu kia để giảm lưu lượng nước vào, hoặc siết sợi dây da cho hai phiến đá cối xay áp chặt vào nhau hơn".
Một phần bột mì vừa xay được nhào nước làm bánh mì. Sức nước không chỉ dùng cho máy xay bột, mà còn làm quay máy phát điện đủ chiếu sáng và sưởi ấm cho toàn bộ khu trang trại, nhưng không đủ để chạy lò nướng bánh mì.
Bà Adrienne Delacroix - Chủ cối xay bột Moulin de Hollange chia sẻ: "Chúng tôi làm bánh 3 lần mỗi tuần, tính chung thì mỗi tuần nướng khoảng 6 tạ bánh mì. Cũng may là khi mà giá điện ở Bỉ vọt cao thì chúng tôi vẫn tự chủ khá nhiều về năng lượng, tự sản xuất được hơn một nửa tổng lượng điện tiêu thụ hàng năm".
Cối xay và cửa hàng nằm ở một nơi có thể nói là vùng núi hẻo lánh, nhưng luôn có đủ khách hàng, không chỉ người trong làng, mà cả từ Hà Lan, Luxembourg, hay từ Đức. Có người sành ăn kỹ tính thích bột mì xay thô mộc hay vị bánh mì xưa kia, nhưng cũng có người tới đây chỉ còn vì cái cối xay bột chạy bằng sức nước duy nhất còn hoạt động, nay đã nổi tiếng như một điểm tham quan.
Cối xay bột cổ chạy bằng sức nước VTV.vn - Tại một vùng núi ở Đông Bắc Bosnia, một gia đình đã vận hành một cối xay nước trong suốt 250 năm qua, bất chấp lịch sử đầy biến động của quốc gia này.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!