Điện hạt nhân đang hồi sinh mạnh mẽ.
Giai đoạn "bị nghi ngờ"
Khi năng lượng hạt nhân thương mại lần đầu tiên được phát triển vào những năm 1950 và 1960, chính phủ các nước đã tỏ ra hết sức hứng thú trước những tiềm năng dường như vô hạn của nó. Các lò phản ứng hạt nhân có thể khai thác và kiểm soát những lực lượng khủng khiếp, tương tự như lực được giải phóng bởi bom nguyên tử, để cung cấp điện cho hàng triệu ngôi nhà. Chỉ với 1 kg uranium đã mang lại năng lượng gấp 20.000 lần so với 1 kg than đá, và chính phủ nhiều nước coi đây là nguồn năng lượng của tương lai.
Nhưng công nghệ này cũng khiến nhiều người lo sợ. Và nỗi lo sợ đó dường như được chứng minh bằng thảm họa Chernobyl, sự kiện khiến ô nhiễm phóng xạ lan rộng khắp châu Âu vào đầu năm 1986.
Một vụ tai nạn khác tại nhà máy Fukushima Daichi ở Nhật Bản vào năm 2011 đã làm dấy lên mối lo ngại về an toàn hạt nhân. Bản thân Nhật Bản đã đóng cửa tất cả các lò phản ứng của mình ngay sau đó và chỉ có 12 lò phản ứng được khởi động lại kể từ sau thảm họa này.
Đức sau đó quyết định loại bỏ hoàn toàn năng lượng hạt nhân. Những lo ngại về độ an toàn, chi phí và biện pháp xử lý chất thải phóng xạ đã làm giảm đi sự nhiệt tình của thế giới đối với một công nghệ từng được coi là nguồn năng lượng dồi dào, giá rẻ và mang tính cách mạng. Các quốc gia khác thu hẹp kế hoạch đầu tư vào các nhà máy điện mới hoặc kéo dài tuổi thọ của các cơ sở cũ. Theo Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), xu hướng này khiến thế giới tổn thất 48GW sản lượng điện trong khoảng thời gian từ năm 2011 đến 2020.
Hồi sinh nhờ các "ông lớn" công nghệ
Trong vài năm trở lại đây, những "gã khổng lồ" công nghệ như Microsoft, Google và Amazon… đều công bố đầu tư vào lĩnh vực điện hạt nhân, trong khi các quốc gia giàu có cũng chịu sức ép lớn trong việc hạn chế lượng khí thải carbon và chuyển sang năng lượng sạch. Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo và những trung tâm dữ liệu lớn đang kéo theo nhu cầu về điện khổng lồ. Cùng với đó, là mục tiêu giảm phát thải đầy tham vọng vào giữa thế kỷ này.
Tại Mỹ - nền kinh tế lớn nhất thế giới, điện hạt nhân đang được kích hoạt trở lại. Ít ai nghĩ những tháp giải nhiệt nhà máy điện hạt nhân Three Mile Island còn có cơ hội nhả khói lần nữa. Sự cố nghiêm trọng năm 1979 đã khiến một lò phản ứng của nhà máy phải đóng cửa. Lò còn lại phải dừng hoạt động do thua lỗ trước khi đại dịch Covid-19 bùng phát. Nhưng nay nó đã được khởi động lại, đánh dấu một chương mới của nhà máy từng được xem là "lời hứa của tương lai". Nhà máy được hồi sinh từ thoả thuận với Microsoft. Ông lớn công nghệ hợp đồng mua điện của nhà máy trong vòng 20 năm, sử dụng cho các trung tâm dữ liệu, phục vụ dịch vụ điện toán đám mây và trí tuệ nhân tạo.
Hàng loạt tiểu bang như Virginia, Washington, Texas, Tennessee đều rục rịch ban hành các chính sách nhằm phát triển các dự án điện hạt nhân lớn nhỏ. Ở cấp liên bang, chính quyền Mỹ cũng ban hành một kế hoạch táo bạo đến giữa thế kỷ sẽ tăng gấp ba công suất điện hạt nhân của nước này. Kế hoạch này đặt ra mục tiêu tạo ra 200 GW điện hạt nhân vào năm 2050. Lộ trình là đến năm 2035, hệ sinh thái năng lượng hạt nhân sẽ được kích hoạt lại với 35 GW công suất mới. Từ năm 2040, sẽ tăng tốc bổ sung mỗi năm 15 GW cho các dự án trong nước và toàn cầu. Mỹ muốn đi đầu trước cơn khát năng lượng nhãn tiền sắp tới.
Lựa chọn tất yếu cho an ninh năng lượng
Nằm trong nhóm quốc gia sản xuất điện hạt nhân hàng đầu thế giới, từ những thành tựu ban đầu, Trung Quốc không ngừng tăng tốc phát triển kế hoạch sản xuất năng lượng hạt nhân thế hệ mới, như công nghệ lò phản ứng module nhiệt độ cao làm mát bằng khí, các lò phản ứng cỡ nhỏ cho nhà máy điện hạt nhân nổi.
Cuối tháng 7/2024, Trung Quốc khởi công mở rộng nhà máy điện hạt nhân thế hệ thứ 4 đầu tiên trên thế giới sử dụng lò phản ứng làm mát bằng khí nhiệt độ cao Shidaowan (HTGR) ở tỉnh Sơn Đông. Dự án cũng mang lại ý nghĩa lớn trong bảo vệ môi trường vì tương đương với việc bù đắp 11,5 triệu tấn than, hoặc 27,6 triệu tấn khí thải CO2 tiêu thụ hàng năm.
Hiện tại, Trung Quốc có khoảng 56 lò phản ứng hạt nhân đang hoạt động. Theo Bloomberg, Trung Quốc đã phê duyệt kế hoạch xây dựng kỷ lục lên đến 11 nhà máy phản ứng hạt nhân ở 5 tỉnh thành gồm: Giang Tô, Sơn Đông, Quảng Đông, Chiết Giang và Quảng Tây. Việc xây dựng dự kiến kéo dài trong 5 năm và tiêu tốn khoảng 220 tỷ NDT (31 tỷ USD). Trong đó, 6 lò phản ứng hạt nhân sẽ do CGN Power Co., đơn vị niêm yết thuộc Tập đoàn Năng lượng hạt nhân Trung Quốc (CGN) xây dựng.
Trung Quốc khởi động chương trình hạt nhân bằng cách mua lò phản ứng từ Pháp, Mỹ và Nga, sau đó chế tạo lò phản ứng riêng mang tên Hualong (hợp tác với Pháp). Được chính phủ hỗ trợ, cho phép xây dựng nhiều lò phản ứng với chi phí thấp, nước này liên tục cải tiến các thiết bị điện hạt nhân then chốt trong nước tự phát triển, đẩy mạnh năng lực sản xuất thiết bị điện hạt nhân và khả năng đảm bảo chuỗi công nghiệp liên quan.
Trung Quốc dự kiến dẫn đầu thế giới về công suất lắp đặt điện hạt nhân vào năm 2030. Theo CNEA, sản lượng điện hạt nhân của nước này dự kiến chiếm 10% tổng sản lượng điện vào năm 2035, giúp nâng cao tầm quan trọng của điện hạt nhân trong cơ cấu năng lượng của Trung Quốc, qua đó thúc đẩy chuyển đổi sang cơ cấu năng lượng ít carbon.
Châu Âu không nằm ngoài xu hướng
Tại châu Âu, mức độ nhạy cảm của thị trường khí đốt trước nguy cơ gián đoạn nguồn cung từ Nga qua Ukraine không còn giống như hai năm đầu của cuộc xung đột, bởi đã có nguồn cung đa dạng hơn. Tuy nhiên, theo các chuyên gia nhận định, EU sẽ phải áp dụng một cách tiếp cận toàn diện để tăng cường an ninh năng lượng. Một giải pháp được các nước châu Âu lựa chọn là trở lại với năng lượng hạt nhân, với công nghệ ngày càng an toàn hơn được coi là một giải pháp đảm bảo an ninh năng lượng đối với các quốc gia của châu lục này.
Các nhà máy điện hạt nhân đang hồi sinh tại châu Âu. Ngoại trừ nước Đức tuyên bố từ bỏ năng lượng nguyên tử, các nước Pháp, Thụy Điển, Ba Lan, Cộng hòa Séc, Bulgaria và Romania đang thúc đẩy một nguồn năng lượng nay lại được đề cao. Tham vọng của Liên minh châu Âu trong lĩnh vực này rất lớn. Tháng 5 năm ngoái, các nước châu Âu đã cùng nước Anh đặt mục tiêu xây dựng thêm "30 đến 45 lò phản ứng hạt nhân, đồng thời phát triển mô hình lò phản ứng cỡ nhỏ".
Đảo ngược chính sách
Ấn Độ đang vận hành 23 lò phản ứng điện hạt nhân, với tổng công suất 7.425MW, 7 lò phản ứng điện hạt nhân đang xây dựng, tiến tới cung cấp 25% sản lượng điện năng từ điện hạt nhân vào năm 2050. Từ năm 2014, Thủ tướng Ấn Độ Modi đã đặt năng lượng hạt nhân lên hàng ưu tiên trong chính sách phát triển năng lượng quốc gia. Đầu năm nay, Chính phủ Ấn Độ lần đầu tiên tuyên bố sẽ mời các công ty tư nhân đầu tư khoảng 26 tỷ USD vào lĩnh vực năng lượng hạt nhân, để tăng lượng điện từ các nguồn không phát thải CO2. Khoản tài trợ này dự kiến giúp Ấn Độ đạt được mục tiêu có 50% công suất phát điện dùng nhiên liệu phi hóa thạch vào năm 2030, tăng từ mức 42% hiện nay.
Nhật Bản và Hàn Quốc gần đây cũng đảo ngược chính sách về điện hạt nhân. Theo đó, Seoul đang tìm kiếm sự kết hợp cân bằng giữa sản xuất điện, gồm cả năng lượng hạt nhân và năng lượng tái tạo. Không những vậy, xứ kim chi còn nối lại việc xây dựng các dự án hạt nhân cũ, cũng như xem xét xây dựng các nhà máy mới. Trong khi đó, Nhật Bản đã sửa đổi hướng dẫn "Đấu giá nguồn điện khử carbon dài hạn", theo đó tăng chi phí cho các biện pháp an toàn phục vụ việc khởi động lại các nhà máy điện hạt nhân; khuyến khích đầu tư vào các nguồn điện khử carbon; thiết lập cơ chế chi cho các nhà bán lẻ điện. Với tiêu chí đặt an toàn lên hàng đầu, nước này chú trọng hơn các biện pháp đối với nhiên liệu đã qua sử dụng, thúc đẩy chu trình nhiên liệu hạt nhân, thực hiện khảo sát để chọn nơi xử lý cuối cùng cho chất thải phóng xạ mức độ cao và giải quyết các vấn đề liên quan đến vận hành lâu dài.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!