Khi ông Haji Muhammad Abdus Salam nhìn ra con sông lềnh phềnh rác gần nhà mình ở một trong những khu sản xuất hàng may mặc lớn của Dhaka, Bangladesh, ông nhớ lại khoảng thời gian trước khi các nhà máy chuyển đến.
"Khi tôi còn nhỏ, không có nhà máy may mặc nào ở đây cả. Chúng tôi thường trồng hoa màu và đánh bắt cá. Bầu không khí khi ấy rất trong lành\", ông nói.
Dòng sông bên nhà ông giờ đã chuyển màu đen kịt như mực loang. Ông Abdus Salam cho biết chất thải từ các nhà máy may mặc và nhà máy nhuộm gần đó đã làm ô nhiễm nguồn nước.
Ông nói, "Giờ ở đây chẳng còn cá nữa. Nước ô nhiễm đến mức con cháu chúng tôi không thể có được trải nghiệm như chúng tôi từng có".
Bangladesh là trung tâm sản xuất hàng may mặc lớn thứ hai thế giới sau Trung Quốc, xuất khẩu hàng may mặc trị giá 34 tỷ USD vào năm 2019. Quần áo được may, nhuộm và hoàn thiện tại nước này thường có mặt trong các cửa hàng trên những con phố chính ở khắp nước Mỹ và châu Âu.
Nhưng khi người tiêu dùng lướt qua các xu hướng màu sắc mới nhất của mùa, chẳng mấy ai nghĩ nhiều tới các loại thuốc nhuộm được sử dụng để tạo ra đủ thứ màu sắc từ màu nhạt cho đến màu huỳnh quang - hoặc lịch sử độc hại của chúng.
Thời trang là nguyên nhân gây ra tới 1/5 tình trạng ô nhiễm nguồn nước, một phần do quy định lỏng lẻo và việc thực thi yếu kém ở các nước sản xuất như Bangladesh, nơi nước thải thường được đổ trực tiếp ra sông suối. Chất thải thường là hỗn hợp của các hóa chất gây ung thư, thuốc nhuộm, muối và kim loại nặng, không chỉ làm tổn hại đến môi trường mà còn gây ô nhiễm nguồn nước uống thiết yếu.
Dòng sông ô nhiễm do chất thải từ các nhà máy nhuộm vải ở Dhaka, Bangladesh. (Nguồn: CNN)
Bộ Môi trường, Rừng và Biến đổi khí hậu của Bangladesh cho biết họ đang "cố gắng giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường từ các ngành tạo ra xuất khẩu lớn nhất, bao gồm hàng may sẵn và hàng dệt".
Bộ trưởng Shahab Uddin cho biết trong một tuyên bố được gửi qua email cho kênh truyền hình CNN rằng, một loạt các biện pháp đang được thực hiện để giải quyết ô nhiễm, bao gồm cập nhật luật bảo tồn và môi trường, phạt tiền đối với những người gây ô nhiễm, giám sát chất lượng nước, thiết lập các nhà máy xử lý tập trung và làm việc với các đối tác phát triển quốc tế để cải thiện xử lý nước thải.
Ông Ridwanul Haque, giám đốc điều hành của tổ chức phi chính phủ Agroho có trụ sở tại Dhaka, gọi ô nhiễm hóa chất độc hại là một "vấn đề lớn ở một quốc gia như Bangladesh". (Agroho là tổ chức chuyên cung cấp nước uống sạch và chăm sóc y tế miễn phí cho các cộng đồng bị thiệt thòi.) Ông Haque cho biết, các con sông và kênh rạch chảy qua Dhaka đã chuyển sang màu "đen như mực" do bùn và nước thải từ các nhà máy nhuộm và chế biến. Nước này "rất đặc... giống như hắc ín vậy", và trong mùa đông - khi mưa không còn làm loãng nước thải - "ta có thể ngửi thấy mùi nồng nặc", ông nói.
Một người đàn ông 55 tuổi sống ở Savar, Bangladesh18 năm qua cho biết, nguồn nước ô nhiễm có nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe gia đình ông.
"Lũ trẻ trẻ sẽ bị ốm nếu ở lại đây", ông nói, chia sẻ thêm rằng hai đứa con và cháu trai của ông không thể sống chung với ông "vì nước".
Cái giá của màu sắc
Theo Quỹ Ellen MacArthur, ngành công nghiệp thời trang sử dụng khoảng 93 tỷ mét khối nước hằng năm, đủ để lấp đầy 37 triệu bể bơi Olympic. Cùng với hoàn thiện bề mặt, nhuộm là quá trình gây ô nhiễm và tiêu tốn nhiều năng lượng nhất liên quan đến việc sản xuất quần áo.
Hoàn thiện bề mặt là khi các hóa chất hoặc phương pháp xử lý được áp dụng cho vải để mang lại cho vải vẻ ngoài như mong muốn - chẳng hạn như tẩy trắng, làm mềm hoặc làm cho quần áo có khả năng chống nước hoặc chống nhăn. Một lượng lớn nước và hóa chất cũng được sử dụng trong quá trình nhuộm để đảm bảo màu sắc sống động bám vào vải và không bị phai hoặc tuột màu.
Một nhà máy nhuộm vải denim ở Karachi, Pakistan. (Nguồn: Bloomberg)
Ví dụ như denim.
Theo Liên Hợp Quốc, việc sản xuất một chiếc quần jean tiêu thụ khoảng 7.500 lít nước, từ việc trồng bông thô đến thành phẩm.
Để đảm bảo màu xanh, chỉ hoặc vải được nhúng nhiều lần trong các thùng lớn thuốc nhuộm chàm tổng hợp. Sau khi nhuộm, vải denim được xử lý và giặt với nhiều hóa chất hơn để làm mềm hoặc tạo vân. Để có được vẻ ngoài bị phai màu hoặc sờn rách, vải thậm chí còn phải ngâm trong nhiều hóa chất hơn, bao gồm axit, enzym, thuốc tẩy và formaldehyde.
Nhưng quần jean không phải là chất gây ô nhiễm duy nhất.
Ông Ma Jun, một trong những nhà môi trường học hàng đầu Trung Quốc cho biết, "Mỗi mùa ngành công nghiệp thời trang cần làm nổi bật những màu sắc mới. Tuy nhiên, mỗi khi có một màu mới, họ sẽ phải sử dụng nhiều hơn các loại hóa chất, thuốc nhuộm cũng như chất màu và chất xúc tác mới".
Sau khi hoàn thành, cách rẻ nhất để các nhà máy loại bỏ nước thải chứa đầy hóa chất, không thể sử dụng được là đổ vào sông hồ gần đó.
Ngân hàng Thế giới đã xác định được 72 chất độc hại chỉ riêng từ việc nhuộm vải. Khi ở trong đường nước, chúng tích tụ đến mức ánh sáng bị cản trở không thể xuyên qua bề mặt, làm giảm khả năng quang hợp của thực vật. Điều này làm giảm nồng độ oxy trong nước, giết chết các động thực vật thủy sinh.
Ngoài ra trong số đó có các chất hóa học và kim loại nặng có thể tích tụ trong cơ thể, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh ung thư, bệnh cấp tính và các vấn đề về da. Một số khác được phát hiện là gia tăng độc tính khi chúng hoạt động trong chuỗi thức ăn.
Nước chứa nhiều hóa chất cũng được sử dụng để tưới cây. Một nghiên cứu gần đây cho thấy thuốc nhuộm vải có trong rau và trái cây trồng quanh Savar.
Bà Sarah Obser, người đứng đầu bộ phận phát triển bền vững tại PFI Hong Kong, Trung Quốc - một công ty cung cấp dịch vụ kiểm toán môi trường và nhà máy ở châu Á - cho biết khi có trong nước thải, hóa chất nhuộm rất khó loại bỏ. "Các chất này không bị phân hủy nên vẫn tồn tại trong môi trường".
Trong khi các loại thuốc nhuộm khác nhau được sử dụng cho các loại vải khác nhau, thuốc nhuộm azo - thuốc nhuộm gốc nitơ tổng hợp - được ngành công nghiệp thời trang và các nhà môi trường giám sát đặc biệt. Chúng thường được sử dụng trong sản xuất hàng may mặc và tạo ra các màu đậm như đỏ tươi hoặc vàng.
Nhưng một số thuốc nhuộm azo trong những điều kiện nhất định sẽ phân hủy và giải phóng các amin thơm, một loại hợp chất hóa học (cũng được sử dụng trong thuốc trừ sâu và dược phẩm) có thể làm tăng nguy cơ ung thư. Đây là những chất độc hại đến nỗi Liên minh châu Âu, Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ và Việt Nam đều đã cấm sử dụng và nhập khẩu.
Tác động của con người
Ô nhiễm nước từ ngành dệt may là một vấn đề lớn ở các nước sản xuất hàng may mặc, hầu hết ở châu Á do nguồn lao động giá rẻ rất dồi dào.
Khi nhà môi trường học Ma Jun thành lập Viện Các vấn đề Môi trường và Công cộng (IPE) có trụ sở tại Bắc Kinh, Trung Quốc hơn một thập kỷ trước, nhiều sông hồ ở Trung Quốc - nhà sản xuất quần áo lớn nhất thế giới - đã bị ô nhiễm nghiêm trọng.
Kể từ năm 2006, tổ chức phi chính phủ của ông đã phát triển cơ sở dữ liệu ô nhiễm để theo dõi hoạt động môi trường của các công ty, kiểm tra các nguồn nước và sông hồ được đánh mã màu theo mức độ ô nhiễm của chúng.
Công nhân và người dân sống gần các nhà máy thường xuyên phải gánh chịu hậu quả của ô nhiễm. Theo ông Ma Jun, những ngư dân sống gần các nhà máy nhuộm và dệt dọc theo các nhánh của sông Tiền Đường đã thấy sản lượng khai thác của họ giảm dần. Ông nói thêm, "Họ đã mất kế sinh nhai vì ô nhiễm".
Ở Bangladesh, một cư dân Savar cho biết ông không dám đặt chân xuống nước quanh khu vực sinh sống của mình nữa.
"Nước này gây ra các vết loét trên cơ thể", ông nói và cho biết thêm rằng những người dùng nước này rửa tay hoặc rửa mặt đã bị sốt và kích ứng da.
Theo giám đốc điều hành tổ chức phi chính phủ Haque, bùn độc hại cũng làm ô nhiễm các nguồn nước ngọt do người dân sử dụng giếng cạn.
"Người dân không có lựa chọn nào khác nên họ phải uống nước từ đó. Họ vô vọng, họ không có tiền để lắp máy lọc hay khoan nước sâu", ông nói.
Các vấn đề về đường tiêu hóa và bệnh ngoài da là một vài trong những căn bệnh phổ biến được cho là do ô nhiễm trong ngành dệt may.
Nước bị ô nhiễm do hóa chất từ các nhà máy nhuộm vải tại Bangladesh đe dọa sức khỏe người dân. (Ảnh: The New York Times)
Hóa chất được sử dụng để nhuộm quần áo cũng ảnh hưởng đến công nhân may mặc. Ở một số nhà máy, công nhân không có quần áo bảo hộ đầy đủ và có thể hít phải khói độc. Tại Dhaka, Bangladesh, các chuyên gia cho biết ngày càng có nhiều nhà máy tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế về quản lý và sử dụng hóa chất, nhưng vẫn còn nhiều nhà máy nhỏ hơn hoặc các nhà thầu phụ với điều kiện làm việc không đáp ứng tiêu chuẩn.
"Công nhân không có găng tay hoặc giày dép, họ đi chân trần, không đeo khẩu trang và phải làm việc với các loại hóa chất hoặc thuốc nhuộm nguy hiểm trong một khu vực đông đúc", ông Haque nói.
Nhưng vì ngành dệt may có vai trò cực kỳ quan trọng đối với nền kinh tế Bangladesh, chiếm 20% GDP và sử dụng khoảng 4 triệu nhân công, những cư dân như ông Abdus Salam không muốn thấy các nhà máy đóng cửa.
Ông nói: "Nhiều người trong chúng tôi đang làm việc trong những nhà máy này. Nếu họ đóng cửa, công nhân sẽ mất việc làm".
Thay đổi thái độ
Nhưng sự thay đổi đang diễn ra. Ở Bangladesh, có những dấu hiệu cho thấy các nhà sản xuất dệt may đang coi trọng trách nhiệm môi trường hơn, với các thương hiệu cam kết thực hiện các sáng kiến, chẳng hạn như Đối tác về Dệt may sạch hơn (PaCT), giải quyết vấn đề sử dụng nước, năng lượng và hóa chất trong ngành.
Bộ Môi trường, Rừng và Biến đổi khí hậu Bangladesh cho biết họ yêu cầu tất cả các cơ sở gây ô nhiễm phải lắp đặt hệt hông xử lý nước thải và vận hành chúng một cách tối ưu.
Các quốc gia khác cũng đang thực hiện các biện pháp của riêng mình. Ở Trung Quốc, một loạt chính sách môi trường mới cứng rắn đã được ban hành trong vài năm qua, bao gồm chính sách buộc hàng nghìn công ty phải đóng cửa tạm thời trong năm 2017 do vi phạm luật môi trường. Năm 2018, chính phủ Trung Quốc đã áp dụng mức thuế bảo vệ môi trường mới nhằm cắt giảm việc xả thải gây ô nhiễm.
Ngành công nghiệp thời trang nói chung cũng đã có sự thay đổi trong nhận thức về cách hóa chất tác động đến môi trường.
Ngành thời trang nỗ lực thay đổi nhận thức về sử dụng hóa chất trong may mặc. (Ảnh: Reuters)
Chiến dịch "Detox My Fashion" - Thành lọc thời trang - đang diễn ra của Greenpeace nhằm mục đích loại bỏ các hóa chất độc hại khỏi ngành thời trang, kể từ năm 2011 đã chứng kiến các thương hiệu lớn như H&M, Adidas và Levi's cam kết xác định các nhà cung cấp, cũng như thực hiện các quy định về môi trường và quản lý hóa chất khắc nghiệt hơn trong các nhà máy và chuỗi cung ứng của họ.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online!