Không gian phố phường, sân chơi, những bức tường ngày một đẹp hơn, sống động hơn và trong đó là những nét văn hóa truyền thống gắn với không gian sống thường ngày. Người dân và du khách cũng có thể tương tác với không gian đó. Tất cả đều nhờ vào sự sáng tạo của những người nghệ sĩ thông qua các dự án nghệ thuật công cộng. Thế nhưng, thật đáng tiếc, sự sáng tạo, vẻ đẹp đó không giữ được bao lâu, không phải vì thời gian, mà lại bởi chính cách người dân ứng xử với những giá trị nghệ thuật ấy.
Tác phẩm "Máy nước thời gian" bị hiểu nhầm là thùng rác tại không gian bích họa phố Phùng Hưng
"Khi chứng kiến hình ảnh xuống cấp của các công trình nghệ thuật công cộng. "Xót xa" có lẽ là từ đủ để nói lên tất cả, nhưng bên cạnh đó, tôi còn cảm thấy vô cùng lo lắng. Bởi sứ mệnh của các công trình nghệ thuật công cộng là biểu tượng của cái đẹp, nơi chúng ta gửi gắm ước mơ, khát vọng của con người về cái đẹp và mới mục tiêu cao cả hơn đó là giáo dục thẩm mỹ cho thế hệ trẻ, cho cộng đồng. Việc chúng ta ứng xử không đúng mực với những công trình này, phản ánh cách chúng ta đối xử với những ước mơ và khát vọng của mình, hơn nữa còn đặt ra câu hỏi về trách nhiệm trong việc giáo dục thẩm mỹ cho thế hệ trẻ", Tiến sĩ Nguyễn Thị Việt Nga, Ủy viên Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội, Phó Trưởng đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Hải Dương bày tỏ.
Tiến sĩ Nguyễn Thị Việt Nga, Ủy viên Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội chia sẻ về tình trạng xuống cấp của các công trình nghệ thuật công cộng
Để vẽ và tạo hình các tác phẩm nghệ thuật công cộng, đặc biệt ở không gian ngoài trời, đòi hỏi rất nhiều thời gian và công sức. Chưa kể, những dự án lớn này thường có sự hợp tác giữa các tổ chức quốc tế hay các tổ chức trong nước, chính quyền địa phương và tiêu tốn nhiều kinh phí. Thế nhưng, theo thời gian, các tác phẩm này lại nhanh chóng xuống cấp, đối diện với nguy cơ "chết yểu".
"Dù bất kỳ công trình nào, chất liệu nào cũng chịu sự tác động của thời gian. Những tác phẩm nghệ thuật công cộng này chỉ tồn tại được vài năm, thậm chí còn ít hơn, nguyên nhân chính không phải là thời gian mà là do tác động của con người. Hiện nay, nhiều công trình nghệ thuật công cộng bị hủy hoại một cách đáng báo động, trở thành nơi chứa rác và chất thải,.... Nếu chúng ta để cho những tác phẩm nghệ thuật công cộng xuống cấp nghiêm trọng sẽ tạo nên cảnh quan đô thị nhếch nhác và làm xấu đi hình ảnh văn hóa của Việt Nam. Đây không phải vấn đề của thời gian và cũng không phải do thiếu kinh phí. Điều cốt lõi nằm ở chỗ chúng ta chưa có đủ sự quan tâm cần thiết để bảo vệ và duy trì những công trình nghệ thuật công cộng này", TS.Nguyễn Thị Việt Nga nhận định.
Nghệ thuật công cộng là một loại hình nghệ thuật gắn với đô thị, với những không gian công cộng ngoài trời. Ngoài ý nghĩa mang lại vẻ đẹp cho không gian, các tác phẩm đó còn gửi gắm thông điệp ý nghĩa về hình thành không gian văn hóa, lịch sử, lối sống và bảo vệ môi trường. Nhưng không phải ai cũng nhận ra điều đó. Thực tế, cũng dễ lý giải cho cách người dân ứng xử với các không gian nghệ thuật công cộng phần nào, bởi đa số họ chưa nhìn nhận đó là các tác phẩm nghệ thuật, chỉ đơn thuần là sự trang trí, làm đẹp cho một khu phố hay là một con đường và thậm chí làm phông nền cho những bức ảnh đẹp. Bởi vậy mà các công trình này rơi vào cảnh "cha chung không ai khóc", không có sự quản lý, bảo vệ, giữ gìn đúng mức.
Sự khắc nghiệt của thời gian, những tác động của con người và việc thiếu cơ chế cụ thể khiến cho nhiều không gian nghệ thuật công cộng không chỉ không phát huy hết giá trị mà còn có nguy cơ trở thành gánh nặng của cảnh quan đô thị, giữa ranh giới của đẹp và chưa đẹp.
Các tác phẩm nghệ thuật công cộng không được đóng khung trong bảo tàng hay phòng trưng bày mà hòa vào đời sống cộng đồng
"Thực tế, những các dự án này chưa bao giờ có tên chính thức là "dự án nghệ thuật công cộng" và cũng chưa có chính sách cụ thể để hỗ trợ. Bản chất nó cũng chỉ là những dự án cải tạo, chỉnh trang hoặc những cái tên rất hành chính. Kinh phí xây dựng các công trình này, hầu hết từ nguồn xã hội hóa và không bao gồm cho công tác bảo vệ, duy tu, sửa chữa", họa sĩ Nguyễn Thế Sơn, Giám tuyển nghệ thuật, Giảng viên Đại học Mỹ Thuật Hà Nội cho biết.
"Năm 2017, chúng tôi được cấp kinh phí để tu sửa Con đường gốm sứ một lần và từ đó đến nay chưa được được cấp thêm lần nào. Cũng rất mong có nguồn kinh phí để duy tu, bảo dưỡng con đường này giống như việc chúng ta duy trì cây xanh", họa sĩ Nguyễn Thu Thủy, tác giả của Con đường gốm sứ chia sẻ.
Nhiều tác phẩm nghệ thuật công cộng đã xuống cấp nghiêm trọng, nhưng chưa được tu sửa.
Cũng theo TS.Nguyễn Thị Việt Nga, khi mới khánh thành, các công trình nghệ thuật công cộng thường rất đẹp, nhưng chỉ một thời gian sau, chúng bắt đầu xuống cấp dần mà không có kinh phí duy tu, thậm chí không ai đứng ra chịu trách nhiệm cải tạo, bảo dưỡng. Khi những người có thẩm quyền chưa làm tròn trách nhiệm trong việc quản lý và chăm sóc các công trình này, người dân cũng sẽ có xu hướng ứng xử theo, dẫn đến sự thiếu quan tâm, thậm chí có những hành vi làm cho công trình xuống cấp nhanh hơn nữa. Chính vì vậy, cần có một cơ chế để duy trì và bảo dưỡng các công trình này.
Một công trình, dự án phục vụ cộng đồng không thể tùy tiện tiến hành, bởi sẽ dẫn đến nhiều hệ lụy, lãng phí tiền của, công sức, làm mất thẩm mỹ, cảnh quan chung. Độ bền, độ đẹp của công trình suy giảm theo thời gian và chưa kể có những bức vẽ hay tác phẩm có nội dung không phù hợp, làm hỏng cả không gian chung đó. Hiện nay, theo Nghị định 38 của Chính phủ về quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan đô thị, Ủy ban nhân dân thành phố, thị xã, thị trấn quản lý toàn diện không gian kiến trúc, cảnh quan đô thị trong phạm vi địa giới hành chính do mình quản lý.
"Kỳ họp thứ 8 của Quốc hội đang xem xét và thảo luận về Luật Quy hoạch đô thị và nông thôn. Đặc biệt trong phần quy hoạch đô thị, Luật rất chú trọng đến không gian cảnh quan chung của đô thị, bao gồm cả các không gian công cộng và những tác phẩm nghệ thuật công cộng. Sau khi Luật được ban hành và có hiệu lực, chắc chắn sẽ phải có nhiều văn bản hướng dẫn thi hành", TS.Nguyễn Thị Việt Nga cho biết thêm.
TS. Nguyễn Thị Việt Nga cho rằng hiện nay, tại Việt Nam vẫn chưa có nhiều tác phẩm nghệ thuật công cộng có giá trị cao. Ở các đô thị, vốn dĩ không gian chung đã rất hạn chế, nhưng không gian mang tính nghệ thuật lại còn khan hiếm hơn. Vì vậy, trong quá trình quy hoạch đô thị, cần chú trọng đến việc phát triển các không gian nghệ thuật công cộng.
"Việt Nam có nhiều nghệ sĩ tài năng và nhiều tác phẩm nghệ thuật đã được biết đến trên thế giới. Tuy nhiên, với nhiều người Việt Nam, những tác phẩm này vẫn còn xa lạ do không có điều kiện tiếp cận. Bởi không phải ai cũng có điều kiện đến bảo tàng hay chiêm ngưỡng các hình thức nghệ thuật khác. Nhưng nếu các tác phẩm đó trở thành nghệ thuật công cộng, giá trị giáo dục thẩm mỹ sẽ cao hơn và người dân sẽ được tiếp cận nghệ thuật dễ dàng hơn", TS.Nguyễn Thị Việt Nga chia sẻ.
Một tác phẩm nghệ thuật công cộng là công sức, trí tuệ, sự sáng tạo của một cá nhân hoặc tập thể tổ chức. Họ cũng mong muốn được đối xử như những nghệ sĩ và tác phẩm được nhìn nhận xứng đáng chứ không chỉ dừng lại ở mục đích là chỉnh trang đô thị. Khi quy chế về thực hành nghệ thuật công cộng, đi kèm với đó là cơ chế quản lý vẫn chưa có đầy đủ, cũng khó có thể bảo vệ, gìn giữ các không gian này. Vô hình chung sẽ có thêm các tác phẩm chạy theo phong trào kém về nhiều mặt, từ tạo hình cho đến chất liệu, khiến cho những bức tường không đẹp hơn mà làm hỏng cả không gian chung. Nếu không được đưa vào quản lý, chính các tác phẩm nghệ thuật sẽ chung số phận không hơn không kém so với vẽ bậy nơi công cộng.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!