Bạo lực học đường và khoảng trống pháp lý

Chỉ trong vòng 2 tháng qua, hàng loạt vụ bạo lực học đường ở nhiều địa phương đã gây ra cái chết cho ít nhất 4 học sinh trung học. Một số trường hợp được công an kết luận là có hành vi "thể hiện tính quyết liệt nhằm tước đi mạng sống của người khác", có dấu hiệu của tội phạm "Giết người". Nhưng trong hầu hết các vụ việc, do các em chưa đủ 14 tuổi nên không thuộc độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự. Điều này khiến nhiều người băn khoăn, phải chăng đang có một lỗ hổng pháp lý, khiến pháp luật thiếu tính răn đe với các hành vi bạo lực học đường nghiêm trọng?

Vùng xám pháp lý

Theo Điều 12 Bộ luật Hình sự 2015, người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự đối với tội rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng (như Giết người, Cố ý gây thương tích...). Chỉ từ 16 tuổi trở lên, người phạm tội mới chịu trách nhiệm với mọi tội danh.

Điều này tạo nên một "vùng xám": nhiều học sinh đủ nhận thức để thực hiện hành vi nguy hiểm, nhưng chưa đủ tuổi để chịu hậu quả hình sự. Sự nhân đạo của pháp luật – với mục tiêu giáo dục thay vì trừng phạt – trong một số trường hợp lại vô tình trở thành "kẽ hở" khiến sai phạm không được răn đe kịp thời.

Theo các chuyên gia pháp lý, với trẻ dưới 14 tuổi, hiện nay chỉ có hai hướng xử lý chính:

- Biện pháp giáo dưỡng: Theo Điều 92 Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012, người từ đủ 12 đến dưới 14 tuổi có hành vi có dấu hiệu tội phạm đặc biệt nghiêm trọng có thể bị đưa vào trường giáo dưỡng, thời hạn từ 6 đến 24 tháng.

- Trách nhiệm dân sự: Theo Điều 586 Bộ luật Dân sự 2015, nếu người gây thiệt hại chưa đủ 15 tuổi, cha mẹ phải bồi thường toàn bộ thiệt hại.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy việc áp dụng biện pháp giáo dưỡng còn hạn chế, thủ tục phức tạp, trong khi chế tài hành chính lại chưa đủ sức răn đe. Nhiều vụ việc được nhà trường xử lý nội bộ, "giữ kín" để tránh ảnh hưởng danh tiếng, khiến nạn nhân không được bảo vệ và hành vi không được ngăn chặn từ sớm.

Luật sư Nguyễn Tiến Hòa (Giám đốc Công ty Luật TNHH ASL, Đoàn Luật sư TP Hồ Chí Minh) nhận định: "Đã đến lúc Việt Nam cần một khung chế tài toàn diện, vừa nghiêm khắc vừa tuân thủ các nguyên tắc quốc tế về quyền trẻ em. Phải có cơ chế xử lý rõ ràng cho trẻ dưới 14 tuổi khi gây ra hậu quả nghiêm trọng – để không ai bị 'bỏ quên' giữa hai vùng trắng và đen của pháp luật."

Luật sư Hòa dẫn chứng, Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024, sẽ có hiệu lực từ ngày 1/1/2026, là bước tiến quan trọng trong việc xây dựng hệ thống tư pháp thân thiện với trẻ em. Luật quy định biện pháp "xử lý chuyển hướng" – tức thay thế việc truy tố bằng các biện pháp giáo dục, giám sát, bồi thường hoặc phục vụ cộng đồng.

Tuy nhiên, luật này chỉ áp dụng cho người từ 14 đến dưới 18 tuổi, nghĩa là trẻ dưới 14 tuổi vẫn nằm ngoài khung điều chỉnh. Đây chính là "khoảng trống pháp lý" mà dư luận đang lo ngại.

Kinh nghiệm quốc tế: giáo dục thay vì trừng phạt

Nhiều quốc gia coi việc xử lý trẻ phạm pháp là một phần của chính sách phúc lợi xã hội thay vì tố tụng hình sự.

Tại các nước Bắc Âu ( như Thụy Điển, Phần Lan, Na Uy) quy định tuổi chịu trách nhiệm hình sự tối thiểu là 15. Thay vì truy tố, trẻ được đưa vào chương trình giáo dục phục hồi, học văn hóa song song với lao động cộng đồng và tư vấn tâm lý bắt buộc.

Trong khi đó, quốc gia New Zealand áp dụng nguyên tắc "Công lý phục hồi", trong đó mọi hành vi phạm pháp của trẻ đều gắn với việc hòa giải với nạn nhân, buộc trẻ đối diện với hậu quả hành vi và được hỗ trợ tái hòa nhập.

Một số quốc gia khác như Anh, Canada, Ireland có độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự thấp hơn (10–12 tuổi), nhưng việc tước tự do là biện pháp cuối cùng, chỉ áp dụng khi hành vi cực kỳ nghiêm trọng và trẻ nhận thức rõ tính nguy hiểm của mình.

Luật sư Nguyễn Tiến Hòa cho rằng, Việt Nam hoàn toàn có thể tham khảo mô hình này để xây dựng cơ chế xử lý hành chính – phúc lợi xã hội chuyên biệt cho trẻ dưới 14 tuổi.

"Mục tiêu không phải là trừng phạt, mà là giúp trẻ nhận ra lỗi lầm, sửa chữa hành vi, hòa nhập cộng đồng – đồng thời bảo đảm công bằng cho nạn nhân và trật tự xã hội."

Cần một luật riêng về phòng, chống bạo lực học đường

Nhiều chuyên gia cho rằng Việt Nam cần một đạo luật riêng về phòng, chống bạo lực học đường, quy định rõ trách nhiệm của từng bên: nhà trường – gia đình – chính quyền – cơ quan tố tụng.

Luật này không chỉ tập trung xử lý hậu quả, mà phải hướng đến phòng ngừa từ gốc: tăng cường giáo dục kỹ năng sống, kỹ năng kiểm soát cảm xúc, phòng chống bắt nạt; bắt buộc nhà trường phải báo cáo và phối hợp với công an khi xảy ra bạo lực nghiêm trọng.

Bên cạnh đó, cần bổ sung các biện pháp giáo dục bắt buộc, như giám sát cộng đồng, lao động công ích có giám sát, tham vấn tâm lý định kỳ — để học sinh hiểu rõ hành vi sai trái và có cơ hội sửa sai trong khuôn khổ pháp luật.

Bạo lực học đường nghiêm trọng không còn là "chuyện học sinh với nhau", mà đã trở thành vấn đề pháp lý và xã hội nổi cộm.

"Nhân đạo" không đồng nghĩa với "khoan dung vô điều kiện". Một hệ thống pháp luật nghiêm minh nhưng nhân văn cần được thiết lập để giáo dục trẻ, bảo vệ nạn nhân và củng cố niềm tin công lý.

Luật sư Nguyễn Tiến Hòa nhấn mạnh: "Sự nhân đạo của pháp luật chỉ có ý nghĩa khi nó đủ mạnh để ngăn ngừa tái phạm và đủ linh hoạt để cứu lấy những đứa trẻ lầm lỗi."