“Bóng ma” dịch tả trở lại

Dịch tả đang bùng phát tại các khu vực xung đột và khủng hoảng nhân đạo (Ảnh: AFP)

Theo dữ liệu cập nhật đến giữa tháng 10, ít nhất 32 quốc gia đã ghi nhận các ổ dịch tả, với hơn 6.800 người tử vong - con số đã vượt tổng số ca tử vong của cả năm 2024. Đây là dấu hiệu cho thấy căn bệnh từng bị coi là "bóng ma thế kỷ 19" đang trở lại, giữa khủng hoảng nhân đạo, xung đột và thiếu hụt nghiêm trọng về nước sạch, vaccine tại nhiều quốc gia nghèo.

Báo cáo của WHO công bố cuối tháng 9/2025 cho biết, chỉ trong 8 tháng đầu năm nay, thế giới đã ghi nhận hơn 462.000 ca mắc và gần 6.000 ca tử vong. Các khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề nhất là Đông Địa Trung Hải (230.991 ca, 6 quốc gia) và châu Phi (172.750 ca, 23 quốc gia). Đáng chú ý, tỷ lệ tử vong tại nhiều nước vượt mức 1%, phản ánh tình trạng thiếu tiếp cận chăm sóc y tế và phản ứng chậm trễ trong kiểm soát dịch.

Tại châu Phi Hạ Sahara - tâm điểm của đợt bùng phát hiện nay, các yếu tố kinh niên như nghèo đói, xung đột vũ trang, di cư ồ ạt và điều kiện vệ sinh yếu kém đang khiến dịch bệnh trở nên khó kiểm soát. Trong một tuyên bố chung được báo Guardian dẫn lại, Tổng thống Zambia Hakainde Hichilema và Tổng Giám đốc WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus nhấn mạnh: "Dịch tả không tồn tại vì thiếu khoa học, mà vì thiếu ý chí chính trị. Đây là căn bệnh của sự thiếu thốn, thiếu nước sạch, thiếu vệ sinh và thiếu hành động".

Trước diễn biến phức tạp, từ đầu tháng 8 năm nay, WHO đã phối hợp với Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh châu Phi (Africa CDC) triển khai Kế hoạch Ứng phó khẩn cấp về dịch tả toàn châu Phi, tập trung vào giám sát dịch tễ, cung ứng vaccine và hỗ trợ cải thiện hệ thống cấp nước, vệ sinh môi trường. Tuy nhiên, các chuyên gia của tổ chức này thừa nhận rằng nỗ lực ứng phó vẫn gặp trở ngại lớn do nguồn vaccine toàn cầu đang cạn kiệt.

"Hai mũi giáp công" của khủng hoảng

Vaccine khan hiếm và hệ thống nước sạch suy yếu là hai nguyên nhân chính khiến dịch tả bùng phát tại nhiều khu vực. Từ năm 2013, WHO cùng các đối tác quốc tế đã xây dựng kho dự trữ vaccine phòng tả toàn cầu nhằm bảo đảm khả năng ứng phó khẩn cấp. Đến nay, gần 255 triệu liều đã được phân phối tới 34 quốc gia, nhưng đáng lo ngại là 75% trong số đó được sử dụng chỉ trong vòng 4 năm trở lại đây. Kho dự trữ vaccine uống (OCV) của WHO hiện cũng chỉ còn khoảng 2,6 triệu liều - thấp hơn nhiều so với mức tối thiểu 5 triệu liều mà tổ chức này khuyến nghị. Đáng nói hơn, kể từ năm 2022, WHO buộc phải rút ngắn phác đồ từ 2 liều xuống 1 liều để kéo dài khả năng cung ứng. Nguyên nhân chủ yếu nằm ở việc chỉ có một nhà sản xuất quy mô lớn - EuBiologics (Hàn Quốc) có đủ năng lực sản xuất vaccine đạt chuẩn toàn cầu.

Các nhà khoa học và chuyên gia y tế nhận định rằng tình trạng "độc quyền sản xuất" khiến thị trường vaccine tả thiếu tính cạnh tranh, đầu tư chậm chạp, trong khi nhu cầu lại tập trung chủ yếu ở các quốc gia nghèo - nơi có khả năng thanh toán thấp và rủi ro cao. Tổ chức Bác sĩ không biên giới (MSF) hồi đầu năm 2025 đã lên tiếng cảnh báo rằng "kho dự trữ vaccine toàn cầu đang cạn sạch trong khi ít nhất 16 quốc gia báo cáo có ổ dịch đang hoạt động".

Thực tế cho thấy, vaccine không phải là giải pháp duy nhất nhưng là công cụ quan trọng để ngăn chặn lây lan trong giai đoạn cấp tính. WHO nhấn mạnh rằng dịch tả có thể được kiểm soát bằng các biện pháp cơ bản, như nước sạch, vệ sinh và tiêm chủng, nhưng sự kết hợp giữa ba yếu tố này chỉ hiệu quả nếu có sự đầu tư bền vững vào hạ tầng nước sạch và xử lý môi trường. Ở nhiều vùng thuộc châu Phi, cơ sở hạ tầng cấp nước và vệ sinh gần như sụp đổ do chiến sự kéo dài và khủng hoảng kinh tế.

Theo UNICEF, trong vòng 15 tháng từ đầu năm 2024 đến giữa năm 2025, khu vực Đông và Nam châu Phi đã ghi nhận hơn 178.000 ca mắc và gần 2.900 ca tử vong, chủ yếu tại các cộng đồng nghèo, nơi thiếu hệ thống nước sạch và dịch vụ y tế. Theo Trung tâm Nghiên cứu và Chính sách về Bệnh truyền nhiễm (CIDRAP) thuộc Đại học Minnesota, châu Phi hiện có tỷ lệ tử vong do tả cao nhất thế giới - trung bình 2,2%, gấp đôi ngưỡng kiểm soát toàn cầu.

Bên cạnh đó, xung đột vũ trang và khủng hoảng tị nạn đang khiến dịch bệnh vượt khỏi biên giới. Theo Reuters, WHO đã cảnh báo nguy cơ dịch tả tại Sudan lan sang Chad, nơi hơn 300.000 người tị nạn đang sống trong các trại tạm bợ với điều kiện vệ sinh tồi tệ. Hãng tin AP cũng đưa tin rằng tại khu vực Darfur, số ca mắc "tăng với tốc độ đáng báo động" khi hệ thống y tế địa phương gần như tê liệt. Những vùng chiến sự như Sudan, Somalia hay Cộng hòa Dân chủ Congo đang trở thành điểm nóng của dịch bệnh, đe dọa lan sang các nước láng giềng.

Hồi chuông cảnh báo cho thế giới hậu đại dịch COVID-19

Các chuyên gia của WHO và Liên hợp quốc đều thống nhất rằng, dịch tả không chỉ là vấn đề y học, mà là thước đo của công bằng xã hội và ý chí chính trị. Dù khoa học đã có đầy đủ công cụ để phòng ngừa, từ vaccine đến công nghệ lọc nước, nhưng việc triển khai vẫn bị cản trở bởi thiếu nguồn lực, ưu tiên chính trị thấp và hệ thống quản lý yếu kém tại các quốc gia nghèo.

Theo WHO, hơn 40 triệu người trên thế giới hiện sống trong điều kiện thiếu nước sạch; trong số đó, hàng triệu người đang phải di dời vì chiến tranh, biến đổi khí hậu và khủng hoảng nhân đạo. Khi cơ sở hạ tầng vệ sinh bị phá hủy, dịch tả trở thành "bệnh của người tị nạn" - dễ lan rộng nhưng khó kiểm soát. Bản chất của cuộc khủng hoảng, vì vậy, nằm ở khoảng cách phát triển và thiếu hợp tác quốc tế trong lĩnh vực y tế cơ bản.

Trong bối cảnh đó, WHO kêu gọi một chiến lược toàn cầu mang tính dài hạn: tăng cường đầu tư cho hạ tầng nước sạch, mở rộng sản xuất vaccine và lồng ghép kiểm soát dịch tả vào các chương trình nhân đạo, ứng phó biến đổi khí hậu và phát triển bền vững. Tổ chức này cũng thúc giục các quốc gia phát triển và các nhà tài trợ lớn cam kết hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho các nước đang chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.

Tiến sĩ Tedros Adhanom Ghebreyesus khẳng định: "Dịch tả là phép thử của lương tâm toàn cầu. Quan trọng là chúng ta có sẵn sàng hành động để chấm dứt căn bệnh của người nghèo hay không?". Theo ông, việc mở rộng sản xuất vaccine, cải thiện nguồn nước và vệ sinh không chỉ là biện pháp y tế, mà là trách nhiệm nhân đạo đối với hàng triệu người đang bị bỏ lại phía sau.