Chùa Nhẫm Dương với tên chữ Thánh Quang tự thuộc quần thể Di tích quốc gia đặc biệt An Phụ - Kính Chủ - Nhẫm Dương. Chùa nằm tựa vào dãy núi Nhẫm Dương. Quần thể núi non trùng điệp cùng hệ thống hang động nơi đây chạy dài tựa thế “rồng uốn, voi phục” tiếp nối hài hòa tới tận Mạo Khê, Đông Triều, thông với dãy núi Yên Tử (Quảng Ninh).
Tất cả các dãy núi đá vây quanh chùa đều có đỉnh hướng về ngọn núi Nhẫm Dương - nơi ngôi chùa tọa lạc.
Theo nhiều tư liệu, chùa được khởi dựng từ thời Trần, tôn tạo vào thời Hậu Lê, Nguyễn. Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ, chùa và hệ thống hang động xung quanh trở thành căn cứ cách mạng, nơi cất giấu vũ khí, lương thực. Sau khi bị phát hiện, nhà chùa phải tiêu thổ để giữ bí mật.
Năm 1954, chùa được dựng lại bằng tranh tre, nứa lá. Năm 1960-1961, hòa thượng Thích Vô Vi về trụ trì đã cùng người dân xây dựng ngôi bảo điện tạm thời bằng đá, vôi, mái lợp tre, ngói đỏ.
Năm 1996, khi chùa xuống cấp, ni sư Thích Diệu Mơ đứng lên vận động phật tử xa gần phát tâm xây dựng lại trên nền đất cũ. Chùa hiện có quy mô bề thế với kiến trúc nhà chữ Công thuần Việt gồm năm gian tiền đường, hai gian ống muống, ba gian hậu cung.
Hệ thống tượng Phật, bồ Tát được bài trí ở chùa Nhẫm Dương là một điển hình trong vùng và ở đồng bằng Bắc Bộ.
Ngoài ngôi chính điện, trong khuôn viên chùa Nhẫm Dương còn có vườn tháp, nhà thờ tổ…Tại nhà thờ tổ đang lưu giữ, trưng bày hàng nghìn hiện vật minh chứng cho một quá trình lịch sử kéo dài liên tục suốt thời hậu kỳ Cánh Tân, qua thời đại đá cũ, đá mới, kim khí đến tận thời Lý, Trần, Lê, Nguyễn.
Hang Tĩnh Niệm dài khoảng hơn 100m.
Ni sư Thích Diệu Mơ – Trụ trì của chùa cho biết: “Trong quá trình đào trong hang để tìm một số tượng Phật bằng đá được chôn cất vào thời Pháp phá chùa, tôi bất ngờ phát hiện có nhiều răng to, nhỏ bám chi chít vào vách đá. Tôi nghĩ đây là răng bộ đội nên thu gom định làm lễ cầu siêu. Lúc cuốc đất vườn cũng phát hiện nhiều tiền cổ, đồ gốm, dụng cụ thời xưa… Sau đó PGS.TS Nguyễn Lân Cường đã về phối hợp khảo sát, khai quật các hang Tĩnh Niệm và động Thánh Hóa sau chùa Nhẫm Dương”.
Các loại tiền cổ từ đồng xu Ngũ thù thời Hán đến tiền thời Nguyễn.
Các hiện vật sau khi tìm thấy được chia làm 4 nhóm gồm: đồ gốm, đồ đồng, đồ đá và các hóa thạch xương người, xương động vật thời tiền sử. Các hiện vật này được phát hiện tại hai hang động là động Thánh Hóa, động Tĩnh Niệm phía sau chùa. Tại đây các nhà khảo cổ học cũng đã tìm thấy một số hiện vật như rìu đồng có vai, thạp đồng, lưỡi xéo đồng...Các loại vò, lọ, vòng đá cuội, bàn nghiền, chày nghiền thời tiền sử; đồ đồng thuộc văn hóa Đông Sơn…
Răng của các loài động vật được tìm thấy.
Qua các hiện vật khảo cổ, du khách có thể bước đầu phác họa đôi nét về đời sống vật chất và tinh thần của người Việt cổ ở Kinh Môn cách đây khoảng 4.000 năm, qua các di vật đá, di cốt, đồ gốm và có thể thấy rằng đây đã là một trung tâm tụ cư của người nguyên thuỷ.
Di cốt người được tìm thấy, một trong những hiện vật có giá trị nhất trong kho tàng cổ vật tại chùa.
Hang Thánh Hóa có diện tích khoảng 100m, từ cửa hang đến cuối hang theo hướng nhỏ dần năm. Tại đây, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy được di cốt hóa thạch của gần 30 loài động vật như voi, tê giác, hổ, báo, lợn rừng, nhím... và đặc biệt tìm thấy khá nhiều răng Pôn-gô (đười ươi), răng của người cổ đại (Homosapien)... ước đoán niên đại của các hóa thạch ở đây thuộc hậu kỳ Cánh Tân, có khoảng từ 3 - 5 vạn năm trước.
Răng người với niên đại khoảng 30.000 – 40.000 năm được tìm thấy.
Tại di tích chùa Nhẫm Dương, các chuyên gia khảo cổ học đều khẳng định các di chỉ khảo cổ học ở đây có ý nghĩa quan trọng. Không chỉ là ý nghĩa về lịch sử, văn hoá quốc gia mà những cổ vật còn mang ý nghĩa quốc tế.
Ông Nguyễn Hải Dương - Phó Chủ tịch UBND phường Duy Tân, thị xã Kinh Môn, cho biết: “Tại cụm di tích này, theo dự kiến quy hoạch một khu giảng đường Phật học phía trước bên hữu nội tự phục vụ việc nghiên cứu, thuyết pháp Phật phái Tào Động. Đồng thời, xây dựng một bảo tàng khảo cổ học tại phía Tây và Tây Bắc núi Nhẫm Dương làm nơi lưu giữ, trưng bày các hiện vật khảo cổ học. Bảo tàng này sẽ liên thông, đan xen với không gian bên ngoài giúp nhân dân, du khách có thể dễ dàng tham quan, nghiên cứu”, ông Dương nói.
Các di vật được tìm thấy.
Với những giá trị đặc biệt to lớn về lịch sử Phật giáo và khảo cổ học, ngày 29/10/2003, chùa được Bộ Văn hoá - Thông tin (nay là Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch) công nhận là di tích lịch sử văn hoá quốc gia. Ngày 22/12/2016, cùng với quần thể di tích lịch sử danh lam thắng cảnh An Phụ, Kính Chủ, chùa Nhẫm Dương được Thủ tướng Chính phủ quyết định công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt.
Chùa Nhẫm Dương được coi như một bảo tàng sinh động lưu giữ các giá trị văn hoá của một vùng quê.
Cùng với các giá trị về cảnh quan, sinh thái, giá trị to lớn về khảo cổ, đặc biệt về lịch sử văn hóa, lịch sử đấu tranh cách mạng, vị trí vai trò trong lịch sử Phật giáo Việt Nam, chùa Nhẫm Dương đã tạo nên một không gian văn hóa tâm linh đặc sắc của người Việt.
Ngôi Bảo tháp tại chùa Nhẫm Dương.
Đường đi lên hang Tĩnh Niệm.
Nhà thờ Tổ - nơi cất giữ những hiện vật vô giá.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!