Việc thực thi chính sách hỗ trợ cần đạt mục tiêu kép là kích thích phát triển kinh tế và đảm bảo công bằng xã hội. Tuy nhiên, tình trạng trục lợi chính sách đang là rào cản lớn, đòi hỏi phải có giải pháp kiểm soát chặt chẽ, kịp thời để cân bằng lợi ích.
Việt Nam đang trong giai đoạn đẩy mạnh cải cách thể chế, hoàn thiện hệ thống pháp luật để kiến tạo môi trường kinh doanh thông thoáng, hỗ trợ người dân và doanh nghiệp (DN) phục hồi và phát triển sau những biến động của kinh tế toàn cầu. Hàng loạt chính sách miễn, giảm, giãn thuế, phí, hỗ trợ lãi suất và các gói an sinh xã hội đã được ban hành với quy mô lớn, thể hiện sự quan tâm sâu sắc và nỗ lực của nhà nước nhằm cân bằng lợi ích giữa các bên. Một mặt kích thích tổng cầu và năng lực sản xuất, mặt khác bảo đảm đời sống, an sinh cho người dân.
Tuy nhiên, trong quá trình triển khai, mục tiêu nhân văn và kinh tế của các chính sách đôi khi bị lệch lạc do hành vi lợi dụng, trục lợi từ chính sách. Tình trạng này không chỉ gây thất thoát ngân sách nhà nước, làm giảm hiệu quả chính sách mà còn gây bức xúc trong dư luận, làm xói mòn niềm tin vào tính nghiêm minh và công bằng của hệ thống.
Hoàn thiện "lá chắn" pháp lý, kiểm soát bằng công nghệ
Theo phân tích của các chuyên gia kinh tế, tình trạng trục lợi chính sách đã diễn ra dưới nhiều hình thức tinh vi, đặc biệt là trong các lĩnh vực nhạy cảm như thuế, hải quan, đấu thầu, và các gói hỗ trợ an sinh xã hội.
Trong lĩnh vực thuế, điển hình là việc thành lập các công ty "ma," xuất hóa đơn khống để hoàn thuế giá trị gia tăng (GTGT), gây thiệt hại hàng nghìn tỷ đồng cho ngân sách. Hay trong các chương trình hỗ trợ lãi suất, việc sử dụng vốn sai mục đích, kê khai không đúng đối tượng thụ hưởng, làm méo mó mục tiêu hỗ trợ sản xuất kinh doanh chân chính. Đối với các chính sách liên quan đến đất đai và đầu tư công, tình trạng "sân sau," lợi ích nhóm, thông đồng trong đấu thầu, làm tăng chi phí dự án một cách bất hợp lý cũng là hình thức trục lợi gây hậu quả nghiêm trọng.
Theo chuyên gia kinh tế, TS Nguyễn Đình Cung, nguyên tắc đầu tiên để ngăn chặn trục lợi chính sách là phải thiết kế chính sách một cách chặt chẽ và tối giản, nghĩa là phải loại bỏ tối đa sự can thiệp chủ quan, cảm tính của cán bộ thực thi. Ông cho rằng, một chính sách tốt phải là chính sách có khả năng chống được sự trục lợi. Điều này đòi hỏi phải có sự tham gia ý kiến đa chiều, công khai, minh bạch ngay từ khâu xây dựng. Chính sách phải rõ ràng về đối tượng, điều kiện thụ hưởng, quy trình và có các 'hàng rào' kỹ thuật đủ mạnh để loại trừ hành vi gian lận ngay từ đầu.
Ông Cung nhấn mạnh rằng, việc lạm dụng chính sách cho thấy có những "lỗ hổng" trong quy định và cơ chế giám sát. Nếu không xử lý triệt để, những hành vi này không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả kinh tế mà còn tác động tiêu cực đến môi trường đầu tư, tạo ra sự cạnh tranh không lành mạnh giữa các doanh nghiệp làm ăn chân chính và doanh nghiệp trục lợi.
Việc thành lập các công ty "ma," xuất hóa đơn khống để hoàn thuế giá trị gia tăng (GTGT), gây thiệt hại hàng nghìn tỷ đồng cho ngân sách.
Để khắc phục, đầu tiên là số hóa và tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý. Việc triển khai hóa đơn điện tử, kết nối dữ liệu lớn (big data) giữa các cơ quan như cơ quan thuế, hải quan, ngân hàng, kho bạc là một "lá chắn" hữu hiệu. Hệ thống dữ liệu và trí tuệ nhân tạo (AI) phải được sử dụng để phân tích rủi ro, nhận diện các giao dịch bất thường, các DN có dấu hiệu rủi ro cao một cách nhanh chóng. Bộ Tài chính đang đẩy mạnh các dự án số hóa trong lĩnh vực quản lý tài chính công để tăng cường tính minh bạch và hiệu quả.
Song song với đó, hoàn thiện cơ chế giám sát độc lập và nâng cao vai trò của kiểm toán nhà nước. Các hoạt động kiểm tra, thanh tra cần phải được thực hiện một cách chuyên nghiệp, không bị can thiệp bởi các yếu tố bên ngoài. Quy định về trách nhiệm giải trình của các cơ quan thực thi chính sách và chế tài xử lý vi phạm cần được nâng cao tính răn đe, đặc biệt là chế tài hình sự đối với hành vi trục lợi có tổ chức, quy mô lớn.
Tăng cường trách nhiệm giải trình và kỷ luật thị trường
Từ góc độ doanh nghiệp, việc trục lợi chính sách không phải là hành vi của tất cả, nhưng lại gây ảnh hưởng đến uy tín chung và làm suy giảm nguồn lực hỗ trợ cho các đơn vị làm ăn nghiêm túc. Về câu chuyện này, theo chuyên gia kinh tế - tài chính, TS Nguyễn Trí Hiếu, chính sách hỗ trợ là cần thiết để DN vượt qua giai đoạn khó khăn và phát triển bền vững.
Tuy nhiên, việc trục lợi chính sách là một hành vi làm sai lệch đi ý nghĩa nhân văn của nhà nước và phải bị xử lý nghiêm. Cần xây dựng một hệ thống đánh giá tín nhiệm DN công khai, kết nối dữ liệu liên ngành thuế, ngân hàng, bảo hiểm xã hội, quản lý thị trường… để sàng lọc đối tượng thụ hưởng ngay từ đầu. DN có lịch sử vi phạm, có dấu hiệu gian lận về thuế hoặc sử dụng vốn sai mục đích phải bị loại khỏi danh sách hỗ trợ, thậm chí bị công khai trên các phương tiện thông tin đại chúng để tăng tính kỷ luật thị trường.
Đại diện cho ý kiến của cộng đồng DN, TS Mạc Quốc Anh – Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội Doanh nghiệp vừa và nhỏ Hà Nội chia sẻ: "Chúng tôi luôn ủng hộ và tuân thủ các chính sách của nhà nước. Tuy nhiên, sự xuất hiện của các DN lợi dụng chính sách, đặc biệt là trong hoàn thuế hay các gói hỗ trợ tín dụng đã làm trầm trọng thêm tình trạng cạnh tranh không công bằng. Khi nguồn lực hỗ trợ bị phân tán cho các đối tượng trục lợi, các DN thực sự khó khăn lại không nhận được đủ và kịp thời. Chúng tôi kiến nghị cần có cơ chế sàng lọc đối tượng thụ hưởng rõ ràng hơn, dựa trên hồ sơ hoạt động thực tế, không chỉ dựa trên các giấy tờ kê khai".
Việc truy xuất nguồn gốc giao dịch tài chính liên quan đến các hóa đơn đầu vào, đầu ra, hay các khoản vay ưu đãi phải được thực hiện gần như tức thì.
Đối với người dân, nhận thức về việc tuân thủ pháp luật và không tiếp tay cho hành vi trục lợi là yếu tố quan trọng. Các chính sách an sinh xã hội, hỗ trợ người nghèo, người yếu thế, cần được triển khai với sự giám sát của cộng đồng. Sự tham gia của các tổ chức đoàn thể, chính quyền địa phương trong việc xác minh đối tượng thụ hưởng là then chốt.
Liên thông dữ liệu: Chìa khóa chống trục lợi xuyên biên giới
Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng, tình trạng trục lợi chính sách không chỉ dừng lại ở phạm vi quốc gia mà còn có tính chất xuyên quốc gia, điển hình là việc lợi dụng các quy định về ưu đãi thuế, thủ tục hải quan cho hàng hóa xuất nhập khẩu, chuyển giá hay hoàn thuế GTGT.
Theo các chuyên gia kinh tế, để đối phó với hình thức trục lợi phức tạp này, yêu cầu về liên thông dữ liệu giữa các cơ quan quản lý là không thể thiếu. Sự liên kết giữa ngành thuế, hải quan, ngân hàng và công an cần phải được nâng lên một tầm cao mới. Cụ thể, việc truy xuất nguồn gốc giao dịch tài chính liên quan đến các hóa đơn đầu vào, đầu ra, hay các khoản vay ưu đãi phải được thực hiện gần như tức thì.
TS. Lê Xuân Trường (Học viện Tài chính) nhận định, trục lợi chính sách, nhất là hoàn thuế GTGT, thường dựa vào các giao dịch khống qua nhiều tầng nấc DN. Cơ quan thuế chỉ có thể thấy 'bề mặt' của giao dịch. Muốn ngăn chặn triệt để, phải có cơ chế để các cơ quan quản lý chuyên ngành khác như ngân hàng, hải quan cùng chia sẻ dữ liệu giao dịch đáng ngờ theo thời gian thực. Việc này không chỉ giúp truy vết nhanh mà còn tạo ra 'hiệu ứng răn đe' ngay từ khâu đầu tiên của hành vi gian lận.
Chính phủ đã và đang thúc đẩy việc xây dựng Chính phủ số, đây chính là nền tảng quan trọng để thực hiện liên thông dữ liệu. Khi các chính sách ưu đãi được thiết kế và thực thi trên môi trường số, việc giám sát sẽ trở nên khách quan, chính xác hơn, giảm thiểu được các yếu tố can thiệp cá nhân, từ đó hạn chế tối đa việc tạo kẽ hở cho các hành vi trục lợi. Chỉ bằng cách xây dựng một hệ thống quản lý đồng bộ, minh bạch và có tính kết nối cao, chúng ta mới có thể bảo vệ hiệu quả lợi ích chung của nhà nước và người dân.
Trong bối cảnh hiện nay, việc cân bằng lợi ích nhà nước (đảm bảo nguồn thu, chi hiệu quả, tính nghiêm minh) và lợi ích người dân, doanh nghiệp phát triển sản xuất, an sinh xã hội phải gắn liền với việc loại bỏ vấn nạn trục lợi. Nếu không xử lý triệt để tình trạng này, mọi nỗ lực của nhà nước trong việc kích thích kinh tế thông qua chính sách sẽ bị vô hiệu hóa.
Để làm được điều này, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành, địa phương. Cơ quan thuế, hải quan, ngân hàng, công an cần phải thiết lập các kênh trao đổi thông tin liên tục, kịp thời. Đồng thời, việc xử lý nghiêm minh, công khai các vụ việc điển hình có tính chất trục lợi là thông điệp mạnh mẽ và có tính răn đe cao nhất. Chỉ khi pháp luật được thực thi một cách nghiêm minh, không có vùng cấm, không có ngoại lệ, thì các chính sách hỗ trợ mới thực sự phát huy hiệu quả, góp phần vào sự phát triển bền vững và công bằng của đất nước./.
Bình luận (0)