Nghệ thuật truyền thống xuống phố

Ảnh: Thu Trang

Sáng cuối tuần tại khuôn viên Bảo tàng Lịch sử TP Hồ Chí Minh, rất đông người dân và du khách chăm chú theo dõi các tiết mục do các nghệ sĩ Nhà hát Nghệ thuật Hát Bội biểu diễn. Đó là hình ảnh đang dần trở nên quen thuộc tại TP Hồ Chí Minh. Mỗi tuần, khán giả được thưởng thức những tiết mục đa dạng từ ca múa, hòa tấu nhạc cụ truyền thống, cải lương, hát bội…tại những địa điểm như phố đi bộ Nguyễn Huệ, Bưu điện Thành phố, hay các bảo tàng.

Từ "cất giữ" đến "kích hoạt" di sản

Trong nhiều thập kỷ qua, nghệ thuật truyền thống chủ yếu chỉ được biểu diễn trong các nhà hát và lễ hội truyền thống. Mô hình này vô tình đã tạo ra khoảng cách giữa di sản với đời sống hàng ngày. Người dân, đặc biệt thế hệ trẻ, ít có cơ hội tiếp xúc với đờn ca tài tử, hát bội hay các loại hình nghệ thuật dân gian khác. Thực tế cho thấy số lượng khán giả đến các sân khấu truyền thống ngày cảng giảm. Lối sống đô thị, sự cạnh tranh từ các hình thức giải trí hiện đại và thói quen tiêu dùng văn hóa thay đổi, khiến nghệ thuật truyền thống ngày càng trở nên mai một.

Nhận thức được vấn đề này, TP Hồ Chí Minh đã bắt đầu định hướng đưa nghệ thuật truyền thống vào các không gian công cộng. Đây không chỉ là hình thức quảng bá văn hóa mà còn là sự chuyển dịch quan trọng trong tư duy bảo tồn.

Điểm đặc biệt của mô hình này là sự "bắt gặp ngẫu nhiên", người dân không cần có kế hoạch trước mà vẫn có thể thưởng thức nghệ thuật trong lúc đi dạo, gặp gỡ bạn bè hay đơn giản là nghỉ chân. Bưu điện Thành phố, Đường sách, các bảo tàng, Lăng ông Bà Chiểu đều là những điểm đến du lịch nổi tiếng. Du khách đến để chiêm ngưỡng kiến trúc, nhưng cũng có thể dừng chân trước một buổi trình diễn âm nhạc truyền thống để hiểu thêm về văn hóa bản địa.

Khi đờn ca tài tử được biểu diễn giữa phố đi bộ, nó không còn là "di sản cần bảo vệ" mà trở thành "nghệ thuật đang sống". Không phải ai cũng sẵn sàng mua vé xem hát bội nhưng có thể dừng chân xem một đoạn ngắn trên phố và từ đó phát hiện ra sự thú vị của bộ môn nghệ thuật truyền thống lâu đời của dân tộc. Mô hình này cũng giúp kích cầu du lịch. Các thành phố như Seoul (Hàn Quốc) với các buổi biểu diễn truyền thống tại cung điện Gyeongbokgung, hay Edinburgh (Scotland) với lễ hội nghệ thuật đường phố đã chứng minh rằng văn hóa truyền thống trong không gian công cộng là điểm thu hút mạnh mẽ với du khách quốc tế. TP Hồ Chí Minh với di sản văn hóa Nam Bộ phong phú, hoàn toàn có tiềm năng phát triển theo hướng tương tự.

Khi giới trẻ "mở lòng" với nghệ thuật truyền thống

Chị Thảo (ngụ tại đảo Kim Cương - Phường Bình Trưng Tây) dẫn con gái là du học sinh tại Mỹ vừa về thăm nhà đi xem Hát bội tại Bảo tàng Lịch sử, dành nhiều lời khen cho hoạt động rất ý nghĩa nghĩa này. "Là người yêu thích cải lương, chèo, quan họ, tôi hiểu được giá trị của nghệ thuật truyền thống và luôn tìm cơ hội để giới thiệu cho các con. Điều khiến tôi thực sự vui mừng là chương trình biểu diễn hôm nay đã thu hút rất đông khán giả trẻ. Các trích đoạn tuồng vừa là nghệ thuật vừa là những bài học lịch sử sống động, khơi gợi mạnh mẽ lòng yêu nước và tinh thần dân tộc cho thế hệ trẻ".

Thảo Ly, con gái chị Thảo, chăm chú theo dõi từng động tác của các diễn viên: "Từ cách dàn dựng, vũ đạo, đến những chi tiết nhỏ như trang phục và đạo cụ, tất cả đều thể hiện một nền văn hóa riêng biệt và sâu sắc. Em rất muốn đem những trải nghiệm này, cùng với niềm tự hào của mình, để lan tỏa nghệ thuật truyền thống Việt Nam đến bạn bè quốc tế", cô chia sẻ.

Đôi bạn trẻ Tuyết Nhi và Quốc Huy (phường Chánh Hưng) cũng hào hứng không kém khi lần đầu tiên được xem biểu diễn hát bội trực tiếp. "Khi thấy có biểu diễn Hát bội miễn phí ở Bảo tàng Lịch sử bọn em đã tranh thủ đi từ sớm. Nhiều người nói Hát bội khó xem nhưng khi tận mắt chứng kiến, em hoàn toàn bị thu hút. Xem trực tiếp khác xa so với xem trên YouTube, đây không chỉ là thưởng thức nghệ thuật mà còn là khoảnh khắc tinh thần dân tộc trong mình được nâng cao. Em tin rằng nghệ thuật truyền thống sẽ chinh phục được giới trẻ nếu tiếp cận đúng hướng".

Bảo Châu, sinh viên, chia sẻ: "Những trích đoạn hôm nay mang chủ đề về chống giặc ngoại xâm, khiến em cảm nhận được tinh thần yêu nước ngút ngàn của cha ông từ ngàn đời trước vẫn đang lan truyền đến tận ngày nay. Hát bội rất dễ cảm, từ trang phục, lời hát và tình tiết câu chuyện đều gần gũi. Em mong là sẽ có thêm nhiều suất diễn như vậy nữa".

Thách thức và lộ trình phía trước

Con đường đưa nghệ thuật truyền thống xuống phố không phải không có gập ghềnh. Thách thức đầu tiên là vấn đề chất lượng nghệ thuật. Theo Nghệ sĩ Nguyễn Thanh Bình - Trưởng phòng tổ chức biểu diễn Nhà hát nghệ thuật Hát bội - Không gian mở, nhiều yếu tố gây phân tâm, đòi hỏi chương trình phải có sức hút đủ mạnh. Bên cạnh đó, Nghệ thuật truyền thống cần giữ được tinh thần, kỹ thuật nguyên bản nhưng đồng thời cũng phải điều chỉnh cho phù hợp với môi trường đô thị và thị hiếu công chúng hiện đại. "Một tiết mục Hát bội hoàn chỉnh có thể kéo dài hàng giờ, nhưng khi biểu diễn tại các không gian công cộng cần rút gọn xuống 20-30 phút với những đoạn tinh túy nhất. Làm sao để việc điều chỉnh này không làm mất đi giá trị nghệ thuật là câu hỏi cần nhiều tâm huyết".

Các chuyên gia cho rằng, để nghệ thuật truyền thống thực sự trở thành một phần của đời sống văn hóa đô thị, cần có lịch diễn thường xuyên. Người dân cần biết rằng "mỗi chiều thứ bảy có hòa tấu nhạc cụ truyền thống ở phố đi bộ Nguyễn Huệ" chứ không phải "có thể có hoặc không".

Ngoài ra phải có hệ thống âm thanh, ánh sáng chuyên nghiệp cho không gian ngoài trời, ứng dụng di động cung cấp thông tin về lịch trình và nội dung chương trình, mã QR để khán giả tìm hiểu sâu hơn về loại hình nghệ thuật. Cuối cùng, cần xây dựng mạng lưới các không gian công cộng cho nghệ thuật truyền thống, không chỉ tập trung ở khu vực trung tâm mà mở rộng ra khắp các phường, xã, đặc khu trên địa bàn Thành phố.