Tầm quan trọng của nghiên cứu về virus Viêm gan C được vinh danh tại giải Nobel Y học 2020

TÓM LƯỢC

Giải Nobel năm nay được trao cho ba nhà khoa học có đóng góp quyết định trong cuộc chiến chống lại bệnh viêm gan lây truyền qua đường máu, một vấn đề sức khỏe toàn cầu gây ra xơ gan và ung thư gan ở nhiều người trên thế giới.

Các nhà khoa học Harvey J. Alter, Michael Houghton và Charles M. Rice đã có những khám phá xuất sắc dẫn đến việc xác định một loại virus mới, virus viêm gan C (Hepatitic C). Trước khi có công trình nghiên cứu của họ, việc phát hiện ra virus Viêm gan A và B vốn đã là những bước tiến quan trọng, nhưng phần lớn các trường hợp viêm gan lây truyền qua đường máu vẫn không thể giải thích được. 

Việc phát hiện ra vi rút viêm gan C đã hé lộ nguyên nhân của những trường hợp viêm gan mãn tính còn lại, từ đó giúp ích cho việc tiến hành các xét nghiệm máu hay tìm ra các loại thuốc mới để cứu sống hàng triệu người.

VIÊM GAN - MỐI ĐE DỌA TOÀN CẦU ĐỐI VỚI SỨC KHỎE CON NGƯỜI

Viêm gan chủ yếu là do nhiễm virus. Bên cạnh đó, lạm dụng rượu bia, ô nhiễm môi trường và bệnh tự miễn (xảy ra do bộ máy miễn dịch mất khả năng phân biệt các kháng nguyên bên ngoài và tự kháng nguyên) cũng là những nguyên nhân quan trọng.

Vào những năm 1940, trên thế giới có hai loại viêm gan truyền nhiễm chính:

Loại thứ nhất, được đặt tên là viêm gan A, lây truyền qua nguồn nước hoặc thức ăn bị ô nhiễm và thường ít ảnh hưởng lâu dài đến bệnh nhân.

Loại thứ hai, do vi rút Viêm gan B hoặc vi rút Viêm gan C gây ra, được truyền qua máu và chất lỏng cơ thể và là mối đe dọa nghiêm trọng hơn nhiều vì nó có thể dẫn đến tình trạng mãn tính, với sự phát triển của xơ gan và ung thư gan. Đây là dạng viêm gan âm thầm, vì kể cả người khỏe mạnh cũng có thể bị nhiễm bệnh âm thầm trong nhiều năm trước khi phát sinh các biến chứng nghiêm trọng. Viêm gan lây truyền qua đường máu có liên quan đến tỷ lệ mắc bệnh và tử vong đáng kể, và gây ra hơn một triệu ca tử vong mỗi năm trên toàn thế giới, do đó khiến cho nó trở thành mối quan tâm sức khỏe toàn cầu trên quy mô tương đương với HIV và bệnh lao.

Có hai dạng viêm gan chính. Một dạng là bệnh cấp tính do virus Viêm gan A gây ra, lây truyền qua nước hoặc thức ăn bị ô nhiễm. Dạng khác do virus Viêm gan B hoặc virus Viêm gan C gây ra. Dạng viêm gan lây truyền qua đường máu này thường là một bệnh mãn tính có thể tiến triển thành xơ gan và ung thư biểu mô tế bào gan. (Ảnh: The Nobel Prize)

TÁC NHÂN LÂY NHIỄM KHÔNG XÁC ĐỊNH

Chìa khóa để can thiệp thành công các bệnh truyền nhiễm là xác định được tác nhân gây bệnh. Vào những năm 1960, nhà khoa học Baruch Blumberg xác định rằng một dạng viêm gan lây truyền qua đường máu là do một loại virus được gọi là virus Viêm gan B gây ra và khám phá giúp dẫn đến sự phát triển của các xét nghiệm chẩn đoán và tạo ra một loại vaccine hiệu quả. Blumberg đã được trao giải Nobel Y học năm 1976 cho khám phá này.

Vào thời điểm đó, nhà khoa học Harvey J. Alter tại Viện Y tế Quốc gia Mỹ đang nghiên cứu về sự xuất hiện của bệnh viêm gan ở những bệnh nhân được truyền máu. Mặc dù các xét nghiệm máu tìm virus viêm gan B mới được phát hiện đã giúp giảm số trường hợp mắc bệnh viêm gan do truyền máu, nhưng ông Alter và các đồng nghiệp đã chứng minh một cách đáng lo ngại rằng vẫn còn một số lượng lớn các trường hợp mắc bệnh không rõ nguyên nhân. Các xét nghiệm về nhiễm virus Viêm gan A cũng được phát triển vào khoảng thời gian này, và rõ ràng là Viêm gan A không phải là nguyên nhân cho những trường hợp không rõ nguyên nhân này.

Một nguồn đáng lo ngại là một số lượng đáng kể những người được truyền máu đã phát triển bệnh viêm gan mãn tính do một tác nhân truyền nhiễm không xác định. Alter và các đồng nghiệp của ông đã chỉ ra rằng máu từ những bệnh nhân viêm gan này có thể truyền bệnh cho tinh tinh, vật chủ nhạy cảm duy nhất ngoài con người. Các nghiên cứu sau đó cũng chứng minh rằng tác nhân lây nhiễm bí ẩn này có các đặc điểm của một virus. Theo cách này, các nghiên cứu với phương pháp của Alter đã xác định một dạng virus viêm gan mãn tính mới, khác biệt. Căn bệnh bí ẩn được gọi là viêm gan "không phải A, không phải B".

XÁC ĐỊNH VIRUS VIÊM GAN C 

Việc xác định loại virus mới lúc này trở thành ưu tiên hàng đầu. Tất cả các kỹ thuật truyền thống để săn tìm virus đều được đưa vào sử dụng. Nhưng dù vậy, các nhà khoa học vẫn không thể tìm  ra virus này trong hơn một thập kỷ.

Nhà khoa học Michael Houghton, làm việc cho hãng dược phẩm Chiron, đã đảm nhận công việc gian khổ vàcần thiết để phân lập trình tự di truyền của virus. Ông Houghton và các đồng nghiệp của ông đã tạo ra một bộ sưu tập các đoạn ADN từ các axit nucleic có trong máu của một con tinh tinh bị nhiễm bệnh. Phần lớn những mảnh ADN này đến từ bộ gen của chính continh tinh, nhưng các nhà nghiên cứu dự đoán rằng một vàitrong số đócó thể có nguồn gốc từ mộtloại virus chưa được biết đến.

Với giả định rằng các kháng thể chống lại virus sẽ có trong máu được lấy từ bệnh nhân viêm gan, các nhà điều tra đã sử dụng huyết thanh của bệnh nhân để xác định các đoạn ADN virus được nhân bản mã hóa protein virus. Sau khi tìm kiếm toàn diện, một bản sao tích cực đã được tìm thấy. Các nghiên cứu sâu hơn cho thấy bản sao này có nguồn gốc từ một loại virus ARN mới thuộc họ Flavivirus và nó được đặt tên là virus Viêm gan C. 

Virus Viêm gan C. (Ảnh: Trung tâm nghiên cứu Đại học Công nghệ Sydney, Australia)

Việc phát hiện ra virus viêm gan C có ý nghĩa quyết định. Nhưng một phần cơ bản của câu hỏi vẫn còn thiếu: Liệu virus có thể gây ra bệnh viêm gan?

Để trả lời câu hỏi này, các nhà khoa học đã phải tìm hiểu xem liệu virus nhân bản có thể nhân bản và gây bệnh hay không. Ông Charles M. Rice, một nhà nghiên cứu tại Đại học Washington ở St. Louis, Mỹ cùng với các nhóm khác làm việc với virus ARN, đã ghi nhận một vùng chưa được xác định trước đây ở cuối bộ gen virus viêm gan C mà họ nghi ngờ có thể đóng vai trò quan trọng đối với sự nhân bản của virus. 

Ông Rice cũng quan sát các biến thể di truyền trong các mẫu virus cô lập và đưa ra giả thuyết rằng một số trong số chúng có thể cản trở sự nhân bản của virus. Thông qua kỹ thuật di truyền, ông Rice đã tạo ra một biến thể ARN của virus viêm gan C bao gồm một vùng mới được xác định của bộ gen virus và không có các biến thể di truyền bất hoạt. Khi ARN này được tiêm vào gan của tinh tinh, virus đã được phát hiện trong máu và xuất hiện những thay đổi bệnh lý giống như những gì đã thấy ở một người mắc bệnh mãn tính. Đây là bằng chứng cuối cùng cho thấy virus viêm gan C có thể gây ra các trường hợp viêm gan qua trung gian truyền máu vốn trước đó không giải thích được.

VÌ SAO KHÁM PHÁ NÀY QUAN TRỌNG?

Khám phá về virus viêm gan C đã đoạt giải Nobel của các nhà khoa học nói trên là một thành tựu mang tính bước ngoặt trong cuộc chiến chống lại các bệnh do virus. Nhờ khám phá của họ, các xét nghiệm máu có độ nhạy cao đối với virus hiện đã có sẵn và những xét nghiệm này về cơ bản đã loại bỏ bệnh viêm gan sau truyền máu ở nhiều nơi trên thế giới, cải thiện đáng kể sức khỏe toàn cầu. Khám phá của họ cũng cho phép thúc đẩy sự phát triển nhanh chóng của các loại thuốc kháng virus nhắm vào bệnh viêm gan C.

Lần đầu tiên trong lịch sử, căn bệnh này hiện có thể được chữa khỏi, làm dấy lên hy vọng loại bỏ virus viêm gan C khỏi nhân loại. Để đạt được mục tiêu này, cần có những nỗ lực quốc tế tạo điều kiện thuận lợi cho việc xét nghiệm máu và sản xuất thuốc kháng virus trên toàn cầu.

Viêm gan C vẫn là một mối quan tâm lớn về sức khỏe toàn cầu, nhưng hiện đã có cơ hội để loại bỏ căn bệnh này. 95% số người mắc bệnh có thể được chữa khỏi sau 3 tháng điều trị. (Ảnh: Đại học Harvard)

Tóm tắt các khám phá được trao giải Nobel Y học năm nay: Các nghiên cứu phương pháp về bệnh viêm gan do truyền nhiễm qua máu của ông Harvey J. Alter đã chứng minh rằng một loại virus không xác định là nguyên nhân phổ biến của bệnh viêm gan mãn tính. Trong khi đó, nhà khoa học Michael Houghton thì sử dụng một phương pháp chưa được thử nghiệm để phân lập bộ gen của loại virus mới được đặt tên là virus viêm gan C. Ông Charles M. Rice thì cung cấp bằng chứng cuối cùng cho thấy virus Viêm gan C có thể gây ra bệnh viêm gan.

* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online!