Hiểu hơn về khổ qua trong y học dân gian

Theo bác sĩ Nguyễn Kỳ Xuân Nhị, Bệnh viện Y học Cổ truyền thành phố Hồ Chí Minh, khổ qua (hay còn gọi là mướp đắng) thuộc họ bầu bí, là loài cây sống ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, có quả ăn được và vị của nó thuộc loại đắng nhất trong các loại rau quả. Chính vì điều đó đã khiến nhiều người e ngại đến nỗi không ăn được, nhưng cũng chính vị đắng ấy đã tạo nên sự đặc biệt cho loài cây này. Trong Đông y, khổ qua có công dụng thanh nhiệt, giải độc và là loại dược liệu dân gian vô cùng hữu hiệu trong điều trị nhiều loại bệnh.

Cụ thể, trẻ em bị chứng rôm sảy hoặc nhọt lâu ngày không vỡ, khi lấy khổ qua thái miếng mỏng xoa nhẹ và đều lên vùng da bị bệnh sẽ cho hiệu quả khá tốt. Loại rau củ này còn có tác dụng giải cảm, tăng cường sức đề kháng, an thần, giảm mỡ máu... Khổ qua nấu nước uống, chế biến dạng canh để dùng trong các bữa ăn hoặc sử dụng dạng trà uống hàng ngày có công dụng tán nhiệt giải thử, giảm sốt, giải cảm và tăng cường sức đề kháng. Sử dụng khổ qua thường xuyên cũng có tác dụng an thần, dễ ngủ.

Đặc biệt, công dụng điều trị đái tháo đường của nó đang ngày càng được chứng minh. Các công trình nghiên cứu tại Hoa Kỳ đã khẳng định được vai trò của khổ qua có hiệu quả trong việc sửa chữa tế bào beta tuyến tụy (đây là tế bào đảm nhận chính công việc sản xuất insulin - một nội tiết tố có vai trò quan trọng giúp cân bằng lượng đường trong máu, một yếu tố mà bệnh nhân đái tháo đường khiếm khuyết). Khổ qua giúp làm tăng nồng độ insulin trong máu và tăng cường độ nhạy của insulin, cải thiện khả năng hấp thu glucose của tế bào và cản trở việc tăng đường huyết bất thường do gan bài tiết. Vị đắng của khổ qua cũng có vai trò kích thích đường ruột, tiết ra một số chất ức chế sự hấp thu đường tại ruột - điều này có ý nghĩa đối với những trường hợp bị tăng đường huyết sau ăn.

Bên cạnh đó, người bị bệnh đái tháo đường thông thường sẽ kèm theo hội chứng rối loạn chuyển hóa, liên quan đến việc tăng cân, rối loạn mỡ máu và tăng huyết áp. Đây là vấn đề quan trọng mà các nhà điều trị thường khuyên người bệnh chú ý đến vì nó làm tăng nguy cơ dẫn đến các bệnh lý về tim mạch. Do đó, người bệnh cần phải điều chỉnh chế độ tập luyện và ăn uống để khống chế sự tiến triển của bệnh đái tháo đường cũng như sự xuất hiện của một vài bệnh lý khác thường đi kèm. Một số chất có trong khổ qua đã chứng tỏ giúp ích cho người bệnh trong vấn đề này. Sử dụng trà hay nước ép khổ qua hàng ngày có thể đạt hiệu quả trong việc giảm cân, làm giảm các loại mỡ máu không có lợi, ổn định huyết áp và ngăn ngừa các bệnh lý về tim mạch.

Ngoài những tác dụng trên, người ta còn tìm thấy trong trái khổ qua có chứa hàm lượng vitamin C phong phú thuộc loại hàng đầu trong các loại rau. Sử dụng hàng ngày có thể giúp cơ thể tăng cường sức đề kháng, tiêu diệt các loại vi khuẩn và virus, chống lại tế bào ung thư, hỗ trợ hiệu quả cho bệnh nhân ung thư đang điều trị bằng tia xạ. Đồng thời, giúp cơ thể ngăn chặn quá trình oxy hóa, làm chậm sự lão hóa, hạn chế các nguy cơ bệnh lý về tim mạch, tăng huyết áp, tổn thương thần kinh…

Phụ nữ có thai không nên dùng khổ qua (Hình minh họa: http://epilepsyu.com)

Tuy khổ qua có nhiều tính năng hữu ích nhưng loại dược liệu này cũng là "tối kỵ" với một số nhóm đối tượng. Theo các chuyên da, do khổ qua có tính hàn nên những người tỳ vị hư hàn không nên dùng, thường sẽ có các biểu hiện như ăn uống khó tiêu, đầy bụng, tiêu phân lỏng. Bên cạnh đó, khổ qua có đặc tính hạ đường huyết nên cần lưu ý không nên sử dụng trong các trường hợp người bệnh đang có biểu hiện đường huyết xuống thấp.

Phụ nữ có thai cũng không nên dùng vì có thể gây co thắt cơ tử cung và xuất huyết dẫn tới hư thai hoặc sinh non. Phụ nữ đang cho con bú cũng không được khuyến khích dùng vì một số thành phần trong khổ qua có thể truyền qua sữa mẹ đang cần làm rõ. Việc sử dụng khổ qua thường xuyên còn có tác dụng ức chế sự thụ thai ở tử cung, cho nên tác động này có lợi hay có hại thì còn tùy vào việc sử dụng và mong muốn của người phụ nữ đang trong độ tuổi sinh đẻ. Ngoài ra, một số thử nghiệm trên chuột cũng cho thấy: tác dụng gây độc của khổ qua ở liều cao và kéo dài. Cho nên liều khuyên dùng trong ngày khoảng 200 - 300g khổ qua tươi hoặc 30 - 60g khổ qua khô.

Có rất nhiều cách chế biến khổ qua, như trà khổ qua hay nước sắc hay dùng nấu canh. Với trà khổ qua, tiến hành lấy khổ qua thái lát mỏng, sau đó phơi hoặc sấy khô. Mỗi ngày dùng 15g hãm với nước sôi trong bình kín khoảng 15 - 20 phút thì dùng được.  Với nước sắc khổ qua: lấy khổ qua rửa sạch, tách bỏ ruột, thái lát, nấu chín với nước lọc, lấy nước đó uống hoặc tắm cho hiệu quả giải nhiệt tốt. Khổ qua cũng có thể dùng để nấu canh chung với thịt heo, củ cải với cách làm đơn giản. Ngoài ra, có thể thái lát mỏng xào với trứng hoặc thịt nạc hoặc với cà rốt cũng cho món ăn rất ngon.

Nếu người dùng cảm thấy khó ăn vì khổ qua quá đắng thì có thể chọn loại khổ qua đã được lai giống (những quả này thường to và có gai trên mình lớn), sau đó rửa sạch và lấy hết ruột, sắt ra và ngâm vào nước khoảng 15 phút sẽ giúp bớt đắng. Chú ý là không xắt mỏng rồi ngâm nước vì khi đó khổ qua sẽ mất mùi thơm và làm giảm các dưỡng chất chứa trong nó.

* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online!